Tereny położone wzdłuż południowych skłonów Wielkiego Kaukazu różnią się od terenów znajdujących po północnej grzbietu. Wielka ściana gór Kaukazu odgradza Zakaukazie od napływu chłodnego powietrza i południowe skłony Wielkiego Kaukazu nie są wystawione na bezpośrednie oddziaływanie zimnych wiatrów. Dzięki temu jest tu znacznie ciepłej niż z północnej strony grzbietu Wielkiego Kaukazu i bogatsza jest szata roślinna.
Trasa wiodąca z Baku przez Şamaxı–Qəbələ–Şəki do Balakən jest najbardziej popularna wśród turystów odwiedzających Azerbejdżan. Była stolica chanatu Şəki czy słynąca z wyrobu naczyń miedzianych górska osada Lahıc są jednymi z najbardziej wartych odwiedzenia miejsc w Azerbejdżanie.
Przez kilkadziesiąt kilometrów od wyjazdu z Baku wokół rozpościerają się pustkowia. Po obu stronach drogi widać wzgórza, będące forpocztami Wielkiego Kaukazu, które robią się coraz wyższe im dalej zmierzamy na zachód. Po przejechaniu Şamaxı zaczynają pojawiać się lasy, a przyroda staje się naprawdę piękna. Południowe skłony Kaukazu na zachód od İsmayıllı są pokryte gęstymi lasami, rzeki w swym górnym biegu płyną w malowniczych wąwozach. Gdy podróżujemy przy dobrej pogodzie, niezapomnianych wrażeń dostarczają widoki panoramy Wielkiego Kaukazu. Szczególnie piękne widoki są wiosną, kiedy szczyty gór są jeszcze pokryte śniegiem, a w dole wszystko zieleni się i kwitnie.
Klimat
Większość terytoriów rejonów Şamaxı, Аğsu, İsmayıllı, która leży w przedgórzach i na terenach górskich, często jest nazywana Górskim Szirwanem (Dağlıq Şirvan). Klimat tego regionu jest stosunkowo łagodny. Nie bywa tutaj dużych różnic temperatur. Większość jego terytorium leży na wysokości 500–1000 m., na zachodzie wysokość zwiększa się do 2500–3000 m. Górski charakter powierzchni czyni jednak jego klimat bardzo różnorodnym. W górach jest on umiarkowanie ciepły z prawie równomiernym rozdzieleniem opadów atmosferycznych na poszczególne pory roku. Z obniżeniem wysokości terenu klimat staje się bardziej kontynentalny. W przedgórzach i niskich partiach gór lato jest suche, a na niżej położonych częściach regionu nawet upalne. Średnie roczne temperatury tego regionu zmieniają się od +3+5˚C w wyższych partiach gór, do +10+14˚C w przedgórzach i niskich partiach gór. Suma rocznych opadów atmosferycznych w górach wynosi około 400–600 mm, a w przedgórzach i niskich partiach gór 300–400 mm. Śnieg leży w przedgórzach i niskich partiach gór około 20–40 dni w roku, a w wyższych partiach gór około 40–80 dni.
Położony na zachód od Górskiego Szirwanu, region ciągnący się wzdłuż południowych skłonów Wielkiego Kaukazu do granicy gruzińskiej posiada klimat umiarkowanie ciepły. Średnia temperatura roczna jest tu wyższa na 10˚C, jednak poniża się ona ze zwiększaniem się wysokości i powyżej 3000 m opuszcza się poniżej 0˚C. Opadów atmosferycznych jest tu więcej niż w Górskim Szirwanie. Skłony gór otrzymują 800–1300 mm opadów atmosferycznych w ciągu roku. Dzięki takim warunkom klimatycznym rosną tu gęste lasy liściaste.
Co warto zobaczyć
Mauzoleum Diri Baba (Diribaba türbəsi)
Te XV w. mauzoleum znajduje się nieopodal miasteczka Qobustan (Mərəzə). Zbudowane je w 1402 r., za panowania szirwanszacha Ibrahima I, dla sufickiego myśliciela i pustelnika. Nazwa Diri Baba – „Żywy Dziadek” wzięła się podobno stąd że nikt nie widział aby on umarł. Położone w wąwozie duże mauzoleum, sprawia wrażenie jakby było przymocowane do skały. Schodami prowadzącymi w górę można wejść na sam szczyt budowli i wyżej na skały, skąd roztacza się ładny widok. Obok mauzoleum znajduje się cmentarz, na którym stoi wiele starych płyt z inskrypcjami w alfabecie arabskim.
Şamaxı (Szamachy/Szemacha)
Miasto było odnotowane jeszcze przez antycznych autorów. Największy rozkwit i świetność osiągnęło pod rządami szirwanszachów, kiedy stało się stolicą Szirwаnu i było szeroko znane poza jego granicami. Mury Şamaxı widziały wtedy przybywające tu poselstwa z różnych krajów. Na górze, wznoszącej się niedaleko Şamaxı, znajdowała się główna rezydencja szirwanszachów, twierdza Gülüstan. Miasto i jego okolice słynęły z produkcji jedwabiu i wyrobu tkanin jedwabnych, bardzo cenionych na rynkach Europy. Przyjeżdżali tu za nimi kupcy weneccy i genueńscy, o czym wspominał przebywający w początku XV w. na terenie Azerbejdżanu poseł kastylijski Ruy González de Clavijo.
Upadek Şamaxı rozpoczął się w 1500 r., kiedy nieopodal miasta, w przegranej bitwie z wojskami Ismaila Safawi, zginął szirwanszach Farruh Jasar. W 1538 roku wojska Safawidów zajęły Şamaxı likwidując państwo szirwanszachów. Szach Tahmasb (Tahmasp) obiecał ludności oblężonej Şamaxı że ją oszczędzi, zmuszając możnych mieszkańców miasta do złożenia wielkiego okupu, lecz potem kazał większość z nich zabić. Stolica Szirwanu spadła do rangi prowincjonalnego miasta. W okresie późniejszym częste wojny między państwem Safawidów i Osmańską Turcją rujnowały miasto pogłębiając jego upadek. W XVI w. Şamaxı kilkakrotnie zdobywali Turcy. Zgodnie z warunkami pokoju zawartego w 1590 r. Safawidzi zmuszeni byli oddać miasto Turcji. Po zaciętych walkach szach Abbas I zdobył je w 1607 r. wypierając z miasta Turków.
Wiek XVIII przyniósł miastu kolejne ciosy. Znów było ono zdobywane i grabione. Najcięższy cios zadał jemu Nadir Szach, który obalił dynastie Safawidów i obwołał się szachem Persji. W 1734 r. zdobył on Şamaxı i rozkazał je zniszczyć, a ludność przesiedlić na nowe miejsce w pobliżu miejscowości Ağsu, które nazwano Yeni Şamaxı (Nowe Şamaxı).
Po śmierci Nadir Szacha 1747 r., chan Hadżi Mehemmed Ali (Hacı Məhəmmədəli xan) założył chanat szirwański, którego stolica została z czasem przeniesiona do starej Şamaxı. Ponieważ chanat obejmował tylko część terytorium dawnego Szirwanu, w historiografii często nazywa się go też chanatem szamachińskim.
Na podstawie podpisanego w 1805 r. traktatu, między władcą chanatu szirwańskiego Mustafa Chanem i głównodowodzącym rosyjskimi wojskami na Kaukazie księciem Cicjanowem, chanat wszedł w skład imperium rosyjskiego. W 1820 r. chanat został zlikwidowany, a Şamaxı stała się siedzibą władz utworzonej w 1840 r. guberni szamachińskiej.
Po trzęsieniu ziemi w 1859 r. siedziba władz guberni została przeniesiona do Baku. Należy tu wspomnieć, że Şamaxı leży w strefie sejsmicznej i miasto często było doświadczane przez trzęsienia ziemi m.in. w latach 1607, 1669, 1806, 1824, 1847, 1871. Ostatnie silne trzęsienie ziemi miało miejsce w 1902 r.. Zniszczyło ono miasto i spowodowało śmierć ponad 3000 ludzi. W 1918 r. Şamaxı i szereg okolicznych wsi spustoszyły współdziałające z bolszewikami odziały ormiańskich dasznaków, które ograbiły miasto, powodując wiele zniszczeń i ofiar wśród jego mieszkańców. Burzliwe dzieje i kataklizmy przyrodnicze spowodowały, iż mimo bogatej historii w mieście zachowała się znikoma ilość zabytków.
W czasach sowieckich rejon Şamaxı był jednym z głównych centrów winiarstwa w Azerbejdżanie. Ogromne szkody miejscowemu winiarstwu wyrządziła wprowadzona w 1985 r., przez ekipę Gorbaczowa, słynna ustawa „O walce z alkoholizmem”, powszechnie nazywana „Сухой закон” (Suchoj Zakon) – „Suche Prawo”. Spowodowała ona wycięcie wielkiej ilości winnic. Po 2010 r winiarstwo w tym rejonie zaczęło się odradzać.
- Meczet Cümə (Cümə Məscidi)
Pochodzący z VIII w. meczet Cümə w Şamaxı, był drugim, po meczecie w Derbencie, meczetem powstałym na Kaukazie. Został on kompletnie zniszczony w czasie trzęsienia ziemi w 1902 r. i odbudowany w zasadzie od podstaw. Jest odbudową kierował wówczas polski architekt Józef Płoszko. Meczet nie miał jednak szczęścia, ponieważ w marcu 1918 r. spaliły go oddziały ormiańskich dasznaków. Ten wielki meczet bardzo okazale prezentuje się po zakończonej w 2013 r. gruntownej rekonstrukcji.
- Yeddigümbəz (Yeddi Gümbəz)
Grupa dużych grobowców położona na wzgórzu w pobliżu miasta. Pochodzące z końcowego okresu istnienia chanatu szirwańskiego grobowce należą do członków rodziny chanów szirwańskich. W jednym z grobowców pochowani są członkowie rodziny Mustafy Chana, ostatniego władcy chanatu szirwańskiego. Obok grobowców znajduje się spory cmentarz z wieloma starymi płytami nagrobnymi.
Twierdza Buğurt (Buğurt qalası)
Legendarna twierdza szirwanszachów, która zapisała się w historii jako ostatnia reduta Szirwanu. Znajduje się w górach na pn.-zach. od Şamaxı. Znana była ona pod różnymi nazwami: Qaleyi Bəyqurt, Qəley–Buğurt, Qəleybuğurt. W źródłach historycznych można też spotkać takie nazwy jak Kaleybuqurd, Kala Biqurd. Ruiny twierdzy położone są na zboczu potężnego, trudno dostępnego, wysokiego masywu skalnego. Porasta je obecnie las w którym napotyka się spore fragmenty zachowanych murów.
Pierwsze informacje o twierdzy pojawiają się w źródłach XII w., za czasów panowania szirwanszacha Minuczichra III (Mənuçöhr). Mieściła się tu jedna z rezydencji szirwanszachów. Zakariya al-Qazwini, pisarz i uczony XIII w., pisał, że w twierdzy znajdował się skarbiec, gdzie przechowywano pieniądze, złoto i drogocenności. Na terenie twierdzy znaleziono też resztki baszty wodnej, do której doprowadzano wodę długim ceramicznym rurociągiem.
W 1538 r. wojska Safawidów obległy twierdzę, w której znajdował się ostatni, kilkunastoletni szirwanszach Szahruch (Şahrux), oraz szirwańscy feudałowie. Obrońcy przez kilka miesięcy stawiali zacięty opór. Nie powiodła się próba udzielenia im odsieczy, a kiedy działa rozbiły baszty twierdzy, rozpoczęto rozmowy o kapitulacji. Przybyły pod obleganą twierdzę szach Tahmasb wysłał do Szahrucha swoich posłów obiecując jemu swoją łaskę, oddanie ziem w lenno i różne dary. Wszystko to okazało się podstępem. Następnego dnia szirwanszach Szahruch wraz z szirwańskimi feudałami stanęli przed Tahmasbem przynosząc bogate dary, oraz przekazując klucze od twierdzy i skarbca. Pomimo wcześniejszych obietnic i zapewnień Szahrucha uwięziono. Zabito też wielu obrońców twierdzy, którą Tahmasb rozkazał zburzyć. Młodocianego szirwanszacha Szahrucha przewieziono do Tebrizu, gdzie Tahmasb trzymał jak niewolnika w kajdanach. Rok później rozkazał skrycie go zgładzić.
Podejście do najwyżej położonej części twierdzy jest bardzo strome i wymaga dużo wysiłku. Ze szczytu masywu skalnego, na którym znajduje się twierdza, rozpościera się bardzo efektowny widok. Mieszkańcy pobliskich wiosek Qəleybuğurt i Qala Qaladərəsi znajdowali w ruinach twierdzy fragmenty naczyń, różnokolorowego szkła, stare monety. Do początku lat 90. ubiegłego wieku bardzo często można było się natknąć się na kawałki glazurowanej ceramiki.
Basqal
Od czasów średniowiecza Basqal był jednym z ośrodków jedwabnictwa w tym regionie. Swoją zabudową i kamiennymi uliczkami osada przypomina pobliski Lahic. Zbudowane z kamienia stare domy posiadają wstawione w ściany drewniane belki, służące jako swego rodzaju amortyzatory w czasie trzęsienia ziemi.
W centrum Basqal znajduje się meczet XIX w., z minaretem pośrodku dachu. Niedaleko od meczetu rośnie ogromny platan, który liczy sobie około 500 lat. Według opowiadań mieszkańców Basqal w jego rozczepionym pniu, gdzie powstała jakby wielka dziupla, mieściła się kiedyś mała czajchana. Obok platanu stoi zapuszczony meczet z XVII w. i stara łaźnia z XVIII w.
Basqal słynie z wyrobu jedwabnych chust kəlağayı. Wytwarzane są one metoda batiku. To technika polegająca na kolejnym nakładaniu wosku i kąpieli tkaniny w barwniku, który farbuje jedynie miejsca nie pokryte warstwą wosku. Wzory na tkaninie nanosi się przy pomocy specjalnych „pieczęci” – qəlib. Większość symboli i elementów ornamentu ma mitologiczne korzenie. Do wyrobu kəlağayı używa się takich barwników naturalnych jak łupiny cebuli, a przede wszystkim drewna i kory niektórych miejscowych drzew.
Lahıc
Górska osada Lahıc, była najbardziej znanym na Kaukazie ośrodkiem rzemieślniczym, gdzie wytwarzano wyroby miedziane. Otoczony ze wszystkich stron wysokimi górami Lahıc, przez wieki był miejscem trudno dostępnym. Dopiero w latach 70. ubiegłego wieku zbudowano do niego gruntową drogę, która obecnie częściowo jest asfaltowana. Wiedzie ona wzdłuż rzeki Gırdımançay, płynącej tutaj przez głęboki, widowiskowy kanion z niezwykłymi formami wysokich skał. To sprawiło, że Lahıc mógł się zachować w takiej postaci, w jakiej można go obecnie oglądać. Dzięki zachowanej starej kamiennej zabudowie, jest on praktycznie skansenem pod odkrytym niebem i może służyć jako naturalna dekoracja dla filmów. Domy, podobnie jak w Basqal, mają wstawione w ściany drewniane belki. Istnieje zbudowana w średniowieczu podziemna kanalizacja.
Przodkowie mieszkańców Lahıc najprawdopodobniej zostali tutaj osiedleni w VI w., za panowania sasanidzkiego szacha Chosrowa I Anuszirwana, kiedy Albania znalazła się pod dominacją sasanidzkiej Persji. Według miejscowej tradycji byli oni wychodźcami z Lahidżanu, w regionie Gilan, leżącym na północy dzisiejszego Iranu. Sasanidzi osiedlali na terenie Albanii wojskowych kolonistów, pragnąc umocnić swoje panowanie w tym bardzo ważnym strategicznie regionie. Język mieszkańców osady, należący do grupy języków irańskich, jest przez nich nazywany Lahıc Zühun (Zuhun). Ludzie mówią tu po azerbejdżańsku z wyraźnym akcentem, zwłaszcza starsze kobiety.
Lahıc zasłynął z produkcji ręcznie kutych wyrobów miedzianych. Dawniej w Lahıc było około 200 wyrabiających je pracowni. Pracownie wyrobów miedzianych położone są wzdłuż głównej ulicy. Każda pracownia jest jednocześnie małym sklepikiem. Można w nich zobaczyć jak odbywa się wykuwanie i ozdabianie wyrobów. Jest to nader pracochłonne zajęcie, jako ciekawostkę można dodać, że do tego służy 13 rodzajów różnych młotków. Kupowane tutaj wyroby są znacznie tańsze niż w Baku – nieodzowne jest targowanie.
Wodospad Yeddi gözəl (Yeddi gözəl şəlaləsi)
Niedaleko wioski Vəndam znajduje się wodospad, którego najczęściej spotykana nazwa to Yeddi gözəl (Siedem piękności). Jest on bardzo malowniczo położony, w głębokim wąwozie o wysokich ścianach. Wodospad to właściwie ciąg kilku kaskad, efektownie zbiegających po wysokich skałach. Poniżej kaskad, na kilku tarasach, stoją stoły letniej restauracji.
Qəbələ
Rejon Qəbələ to jedne z najpiękniejszych okolic tego regionu. Znajdziemy tu piękne lasy, wysokie góry, rwące górskie rzeki. Miasto Qəbələ, administracyjne centrum rejonu, nosi nazwę dawnej stolicy Kaukaskiej Albanii, którą była Kabała (w azerbejdżańskiej transkrypcji Qəbələ) – do 1991 r. miasto nosiło nazwę Kutkaszen/Gutkaszen (Kutqaşen/Qutqaşen). W rzeczywistości jednak ruiny Kabały znajdują się kilkanaście kilometrów na płd-zach od dzisiejszego miasta Qəbələ, nieopodal wioski Çuxur Qəbələ. W samym mieście nie ma praktycznie żadnych zabytków, oprócz meczetu Cümə pochodzącego z XVIII w.
Począwszy od 2005 r. rejon stopniowo stał się jednym z głównych centrów turystyki w Azerbejdżanie. Oprócz Baku i półwyspu Abşeron, w żadnym innym rejonie Azerbejdżanu nie ma tylu hoteli (w tym pięciogwiazdkowych), pensjonatów i ośrodków wypoczynkowych. W 2011 r. otwarto położone niedaleko od miasta międzynarodowe lotnisko. Trzy lata później, w masywie Wielkiego Kaukazu, na północ od Qəbələ, otwarto ośrodek sportów zimowych Tufandağ. Równocześnie z nim zbudowano też kolejkę linową, którą można wjechać na wysokość 1920 m.
Strona ośrodka sportów zimowych Tufandağ
Qəbələ to dobry punkt wypadowy dla wędrówek po górach i trekkingów. Miasto leży u podnóża masywu Wielkiego Kaukazu. W tym rejonie znajdują się piękne lasy liściaste, malownicze górskie wąwozy, wodospady. Na terenie rejonu znajduje się część parku narodowego Şahdağ (Şahdağ Milli Parkı).
Każdego lata w Qəbələ odbywa się festiwal muzyczny (Qəbələ Musiqi Festivalı), na których występują wykonawcy muzyki poważnej, jazzu i tradycyjnej azerbejdżańskiej muzyki muğam: https://www.gabalamusicfestival.com/.
Jedną ze specjalności miejscowej kuchni są konfitury, których różnorodność budzi podziw. Wśród nich są nawet konfitury z fiołków, kwiatów bzu, ogórków czy bakłażanów. Corocznie w Qəbələ odbywa się Festiwal Konfitur (Qəbələ Mürəbbə Festivalı).
Nic
Nic jest żywym reliktem dawnej Kaukaskiej Albanii. To jedyna wieś w Azerbejdżanie w większości zamieszkiwana przez Udinów, potomków kaukaskich Albanów. Wśród narodów zamieszkujących Azerbejdżan, Udini będący potomkami Albanów, zajmują miejsce szczególne. Ze wszystkich kaukaskich narodów, których korzenie są związane z Kaukaską Albanią, Udini nie tylko zachowali język i kulturę, ale jako jedyni pozostali przy chrześcijaństwie, mimo likwidacji Kościoła Albańskiego w 1836 r. przez władze carskie. Rola i znaczenie Udinów w historii Azerbejdżanu i formowaniu się narodu azerbejdżańskiego, jest podobna do roli, którą odegrali Celtowie w formowaniu narodu angielskiego i francuskiego.
Wzmianki o Udinach można już znaleźć u artystycznych autorów, gdzie występowali pod nazwą Uti, Udy. Region Uti który zamieszkiwali Udini, nazywany przez antycznych autorów Oteną, był jedną z 11 historycznych dzielnic Albanii i zajmował centralną część kraju. Było to największe plemię Albanii, dziś żyje w świecie już tylko około 10 000 Udinów. Większość z nich żyje w Nic, część w pobliskim mieście Oğuz oraz w miejscowości Zinobiani w Gruzji. Reszta jest rozsiana po terytorium dawnego Związku Radzieckiego. W okresie późnoalbańskim etnos albański był utożsamiony przede wszystkim właśnie z Udinami.
Język udiński – Udi Muz, jest bardzo bliski językowi którym posługiwali się dawni Albanowie. Należy on do grupy języków wschodniokaukaskich. Dawniej Albanowie używali albańskiego alfabetu, który liczył 52 litery. Obecnie Udini używają alfabetu stworzonego na bazie alfabetu łacińskiego.
W języku azerbejdżańskim nazwę wioski wymawia się jak Nidż, sami natomiast Udini nazywają ją Niż, co oznacza „błotniste miejsce”. Wiosną i jesienią, kiedy często idą deszcze wioska potwierdza prawidłowość swej nazwy. Dzięki wilgotności powietrza wszędzie jest jednak bujna zieleń. Obejścia udińskich domów są ogromne i obsadzone krzewami orzechów laskowych. Również sama wieś jest wielka i zajmuje obszar około 100 km².
Najstarszą cerkwią w Nic jest Cotari (Dżotari, Cotari Kilsəsi). Miejscowa tradycja mówi, że została ona zbudowana na fundamencie jeszcze starszej albańskiej cerkwi. Przy cerkwi rosną cztery ogromne stare platany. W 2006 r. dzięki Norweskiej Organizacji Humanitarnej zakończono jej restaurację i odbyło się uroczyste otwarcie. Po 170 latach od likwidacji Kościoła Albańskiego stała się ona pierwszą funkcjonującą albańsko-udińską cerkwią. Udini którzy w 2003 r. zarejestrowali oficjalnie u władz azerbejdżańskich Albańsko-Udińską Wspólnotę Chrześcijańską dążą do odrodzenia Kościoła Albańskiego, jednego z najstarszych kościołów chrześcijańskich w świecie. Jest to wielkim wyzwaniem i zapewne ewenementem w świecie.
W Nic znajduje się park etnograficzny Udi Ocağı. Powstał on na terenie odrestaurowanego gospodarstwa, które należało do udińskiej rodziny Gangałow. To przyjemne miejsce pełne zieleni. W obejściu rośnie wiele krzewów orzechów laskowych, drzewa owocowe, jest nieduży staw. Są tu budynki inwentarskie ze starymi narzędziami gospodarskimi. Sympatyczna jest spiżarnia znajdująca się w pniu wielkiego drzewa, w której przechowywano wino i samogon. W wielkim wielkim starym domu eksponowane są stare meble, dawna odzież, sprzęty domowe, fotografie, książki, na podłogach leżą ręcznie tkane dywany. Na podstawie starych fotografii stworzono umieszczone w pokojach manekiny, stylizowane na dawnych domowników.
Şəki (Szeki)
Şəki, jedno z najstarszych i najpiękniej położonych miast Kaukazu, jest obok Baku najczęściej odwiedzanym miastem Azerbejdżanu. Malowniczo położone w górzystym terenie domy, stojące wśród bujnej zieleni, interesujące zabytki, rzemiosła, kuchnia, zapewniają Şəki trwałą popularność wśród turystów.
W źródłach pisanych czasów antycznych i wczesnego średniowiecza nazwa miasta pojawia się jako Szako, Szaki. Przypuszczalnie rejon Şəki był w Albanii centrum religijnym, gdzie znajdował się kompleks świątynny poświęcony bóstwu księżyca. Po przyjęciu chrześcijaństwa znajdowało się tu biskupstwo, które miało silną pozycję ze względu na znajdującą się w miejscowości Kiş, niedaleko od Şəki, najstarszą cerkiew chrześcijańską Kaukaskiej Albanii,
W VI–VIII w. region był najeżdżany przez Chazarów. Zawojowany w VIII w. przez Arabów wszedł jak inne regiony Albanii w skład kalifatu. W drugiej połowie IX w., po upadku kalifatu, albańscy książęta podjęli próbę odrodzenia państwa albańskiego. Na części jego dawnego terytorium, powstało oddzielne albańskie państwo obejmujące pn.-zach. ziemie dawnej Albanii. Największe znaczenie to państwo osiągnęło w drugiej połowie X w., pod władzą Ioanna Senekerima. Po jego śmierci jednak osłabło, w XI w. dostając się pod wpływy potężniejącej Gruzji, z którą władcy kraju byli związani małżeństwami dynastycznymi. Kontynuowanie tradycji państwowości albańskiej sprawiło, że na tym terytorium długo utrzymało się chrześcijaństwo. Al-Masudi, arabski historyk, geograf i podróżnik X w., pisał że mieszkańcy regionu Şəki to chrześcijanie, choć spotyka się wśród nich muzułmanów.
W 1173 r. szirwanszach Achsistan I podporządkował ten region Szirwanowi. Po zawojowaniu Kaukazu przez Mongołów, Şəki znalazło się pod władzą państwa Hulagidów (Ilchanidów). Po jego rozpadzie w I połowie XIV w., region uzyskał niezależność, a władze w nim objęła dynastia Orłatów. Państewko szekińskie utrzymywało przyjazne stosunki z Szirwanem i Gruzją. Szekińcy pomagali Szirwanowi w walce z Safawidami. W 1538 r. szekiński władca Derwisz Muhammad Chan (Dərviş Məhəmməd xan), wyruszył z odsieczą ostatniemu szirwanszachowi Szahruchowi, oblężonemu w twierdzy Buğurt, lecz został rozbity przez wojska Safawidów. W 1551 r. szach Tahmasb położył kres niezawisłości państewka szekińskiego, wcielając je do państwa Safawidów.
W 1743 r. w regionie Şəki wybuchło powstanie przeciwko despotycznemu Nadir Szachowi, na czele którego stanął miejscowy feudał Hacı Çələbi. Odparł on wojska szacha i objął władzę w regionie, stając się założycielem Chanatu Szekińskiego. Był to jeden z najsilniejszych chanatów w Azerbejdżanie. Miasto było wówczas ważnym centrum rzemiosł i handlu, słynęło przede wszystkim z wyrobu jedwabiu.
W 1772 r., po długich i wyjątkowo intensywnych opadach deszczu, rozszalałe wody rzeki Kişçay prawie całkowicie zniszczyły miasto. Jego mieszkańcy przenieśli się nieco wyżej, zakładając nowe miasto przy pobliskiej wiosce Nuxa, nazwa której stała się nową nazwą miasta zamieniając Şəki. Tradycyjna, historyczna nazwa miasta została przywrócona w 1968 r. Na podstawie traktatu, podpisanego 21.05.1805 r. przez Selim Chana, chanat przeszedł pod władzę Rosji, która w 1820 r. zlikwidowała chanat, mający do tego czasu pewno autonomię.
Z Şəki pochodził Mirzə Fətəli Axundov, znany azerbejdżański pisarz i dramaturg, twórca azerbejdżańskiego teatru, tworzący w XIX w. W Şəki bywał również jeden z najbardziej znanych pisarzy Rosji Lew Tołstoj. Część akcji jego opowiadania „Hadżi Murad” ma miejsce w Şəki.
Przyjaźni mieszkańcy Şəki, tworzący koloryt i atmosferę miasta, to temat dla oddzielnej opowieści. Szekińcy są jedną z najbardziej barwnych społeczności Azerbejdżanu. Şəki jest powszechnie uważane za stolicę azerbejdżańskiego humoru, odpowiednik bułgarskiego Gabrowo. O Szekińcach opowiada się kawały i od nich samych zwykle się oczekuje, że zaczną je opowiadać.
Szekińcy bardzo lubią słodycze. Przechadzając się po ulicach miasta często można spotkać sklepy je sprzedające. Sprzedawcy z reguły dają spróbować wyrobów, więc można smakowo ocenić na co ma się ochotę. W Şəki odbywa się Festiwal Słodyczy (Şəki Şirniyyat Festivalı), na którym prezentują swe wyroby cukiernicy z Azerbejdżanu i różnych krajów.
- Pałac Szekińskich Chanów (Şəki Xan Sarayı)
Pałac, będący niegdyś rezydencją szekińskich chanów, został zbudowany w drugiej połowie XVIII w., za panowania Husejn Chana (Məhəmməd Hüseyn xan), który pisał wiersze pod pseudonimem Müştaq. Znajduje się on na terenie twierdzy z XVIII w., której mury zachowały się do dziś. Kompleks pałacowy był ongiś bardziej rozległy i posiadał więcej budynków. Zachował się z niego jedynie bogato zdobiony letni pałac. Inne budynki nie przetrwały do dziś. W 2005 r. zakończyła się trwająca 3 lata jego restauracja.
Przy budowie pałacu nie użyto ani jednego gwoździa. Posiada on piękną fasadę, przed którą rosną dwa imponujące platany, posadzone w 1530 r. Wewnątrz znajdują się bardzo interesujące malowidła o żywej, intensywnej kolorystyce. Najciekawsze z nich znajdują się na górnym piętrze, gdzie na ścianach przedstawione są sceny balistycznej i sceny polowań, a w prywatnym pokoju chana widnieją malowidła alegoryczne. Na podłogach dwóch pokojów górnego piętra leżały kiedyś dywany, będące dokładnymi kopiami malowideł pokrywających sufit. Wschodnim zwyczajem w pałacu siedziano na dywanach i poduszkach, stąd między pokojami znajdują się wysokie progi zapobiegające przeciągom.
Zwiedzając wnętrza pałacu uwagę przyciągają okna şəbəkə, z barwnymi szkłami, które tworzą również jego atmosferę. Gdy słonce zaglądnie w głąb pałacowych komnat rozpoczyna się misterium światła. Słoneczne światło przebijające się przez okna do pałacu przelewa się różnymi kolorami, jak tęcza po deszczu.
W 2019 r. Pałac Szekińskich Chanów został wniesiony na listę UNESCO.
- Centrum tradycyjnych rzemiosł (Şəki sənətkarlar evi)
Şəki tradycyjnie słynęło z rzemiosł, które zachowały się do dziś. W centrum tradycyjnych rzemiosł pracują i wystawiają swoje wyroby miejscowi rzemieślnicy. Można tu obejrzeć i kupić m.in. jedwabne kobiece chusty Kəlağayı, hafty, kaukaskie czapki, okna şəbəkə, rzeźby z drewna.
- Centrum ceramiki i sztuki użytkowej ABAD (“ABAD” Keramika və Tətbiqi Sənət Mərkəzi)
Azerbejdżan posiada wielowiekowe tradycje ceramiki. W pokładach glin ceramicznych na jego terytorium występuje większość odcieni kolorów gliny. Jednym z regionów znanych z wyrobu ceramiki jest Şəki, gdzie w 2018 r. otwarto Centrum ceramiki i sztuki użytkowej, mieszczące się w XIX-wiecznym budynku. W centrum znajdują się pracownie, gdzie tworzą swoje wyroby doświadczeni ceramicy i uczący się pod ich kierunkiem adepci, oraz sklep gdzie można kupić te wyroby.
- Górny Karawanseraj (Yuxarı Karvansara)
Do Şəki, które było jednym z głównych centrów rzemiosł i handlu na Kaukazie, przyjeżdżało wielu kupców z różnych krajów. Budowano dla nich karawanseraje, gdzie mogli się oni zatrzymać. Na przełomie XVIII–XIX w. powstało 5 największych karawanserajów, z których dwa przetrwały do naszych czasów – Górny i Dolny. Bardziej fotogeniczny jest Górny Karawanseraj, w którym obecnie znajduje się hotel. Panuje tu bardzo nastrojowa atmosfera, w którą wkracza się już po przekroczeniu wielkich, starych drewnianych wrót wejściowych.
- Dom rodziny Şəkixanov (Şəkixanovların evi)
Bardzo okazały dom z XVIII w., należący ongiś do krewnych szekińskich chanów. Jego wnętrza przypominają pałac szekińskich chanów. Ten obiekt, mający w czasach sowieckich status zabytku, po rozpadzie Związku Radzieckiego przeszedł w dość niejasnych okolicznościach w prywatne ręce. Przez kilkanaście lat znajdował się w coraz bardziej zapuszczonym stanie, aż w końcu wykupiono go i zamieniono na obiekt muzealny. Przeprowadzono gruntowną rekonstrukcje, zakończoną w 2013 r.Najbardziej efektowna jest piękna centralna komnata, znajdująca się na górnym piętrze, ongiś służącą do przyjmowania gości. Jej ściany pokrywają malowidła, których sceny są zaczerpnięte z poematów Nizami Gəncəvi. Ozdobą komnaty jest bogato zdobiony i pokryty złoceniami kominek.
Albańska cerkiew w Kiş (Kiş kilsəsi)
Kiş to malowniczo położona w górach wioska, niedaleko od Şəki. Znajduje się tu cerkiew, obdarzana szczególną czcią w Kaukaskiej Albanii. Według albańskiej tradycji pierwsza chrześcijańska świątynia w tym miejscu została założona przez apostoła Elizeusza (Egisze), ucznia apostoła Tadeusza. Miał on rozpocząć on krzewienie chrześcijaństwa w okolicach Czoga (Czoła, Dżora), w pn-wsch. Albanii (okolice dzisiejszego Derbentu), a następnie idąc górami Kaukazu dotarł do Gis, jak wówczas nazywano Kiş. Analiza chronologiczna, zapisanych w kronikach wydarzeń wskazuje na to, iż działalność misyjna Elizeusza w Albanii miała miejsce w latach 60. I w.n.e. To oznacza, że była to pierwsza chrześcijańska świątynia w Kaukaskiej Albanii i na Kaukazie. Kronikarze nazywali ja „matką wschodnich cerkwi”. Są przypuszczenia, że pierwsza chrześcijańska świątynia w Kiş mogła powstać w zaadoptowanej świątyni innej religii.
Cerkiew w ciągu swego istnienia była kilkakrotnie przebudowywana. Obecną formę cerkwi zaczęto jej nadawać około V–VI w., choć i potem była przebudowywana. W czasie wykopalisk archeologicznych okazało się, iż cerkiew znajduje się na fundamentach bardziej starych świątyń, m.in. z II–III i III–V w. Znaleziska archeologiczne i datowanie radiowęglowe wykazały, iż miejsce na którym stoi cerkiew było miejscem kultowym jeszcze na długo do naszej ery.
Kompleks świątynny, którego centrum stanowiła cerkiew, był ongiś większy, niż terytorium które cerkiew zajmuje obecnie. Tu znajdowała się rezydencja biskupów Szaki (dawna nazwa Şəki), których pozycja w Kościele Albańskim była bardzo silna. W 682–688 r. katolikosem Albanii był biskup Szaki Ter Elizar, a w 706 r. katolikosem Albanii został Ter Michail. Chrześcijaństwo po przyjściu na Kaukaz Arabów utrzymywało się tutaj jeszcze długo.
Istnieje duże prawdopodobieństwo, iż nazwa wioski Kiş pochodzi od słowa Kéš (Kyš), z języka średnioperskiego, które oznacza „wiara”. Słowo to weszło do języka perskiego w formie „kisz” – wiara religijna, kult, a z perskiego do języka azerbejdżańskiego, w tym samym znaczeniu. Do tej pory w języku azerbejdżańskim dla określenia chrześcijańskiego duchownego używa się słowa keşiş, a mieszkańców Kiş w sąsiednich miejscowościach czasem nazywają Keşiş nəvəsi – wnuki chrześcijańskiego duchownego.
W latach 2000–2003 przeprowadzono rekonstrukcję cerkwi, po zakończeniu której stała się ona obiektem muzealnym. Wewnątrz cerkwi znajduje się ekspozycja poświęconej historii chrześcijaństwa w Kaukaskiej Albanii. Na dziedzińcu prezentowane są makiety innych znanych świątyń albańskich.
Qax
Miasteczko Qax jest bardzo ładnie położone, u stóp pokrytych lasami gór. Choć niedaleko stąd do głównego grzbietu Wielkiego Kaukazu, klimat jest tu wyraźnie cieplejszy niż w położonej kilkanaście kilometrów od Qax górskiej miejscowości İlisu.
Rejon ten jest zamieszkiwany przez różne narodowości. Terytorium rejonu było kiedyś częścią Kaukaskiej Albanii. Część ludności tego rejonu to Gruzini-Ingiłojcy (Ingiloy). Od XI wieku zaczęły się tutaj coraz silniej zaznaczać wpływy potężniejącej sąsiedniej Gruzji, co rozpoczęło stopniowy proces gruzinizacji części albańskiej ludności. Przyjmując
obrządek Kościoła Gruzińskiego zaczęła ona zlewać się z Kachetyjczykami (etniczną grupą Gruzinów zamieszkującą wschodnią Gruzję).
Po zdobyciu tych ziem przez szacha Abbasa I, w początkach XVI w., ten obszar wszedł w skład państwa Safawidów. Chrześcijańską ludność zaczęto zmuszać do przyjęcia islamu. Z tego okresu wzięła się zapewne nazwa Ingiloy, która najprawdopodobniej pochodzi od yeni geloy – nowo nawróceni.
Kiedy ziemie te znalazły się w początkach XIX wieku we władaniu carskiej Rosji, z kolei Rosjanie rozpoczęli akcję nawracania Ingiłojców na chrześcijaństwo, wykorzystując do tego środki administracyjne. Wydawano przywileje dla przyjmujących chrześcijaństwo Ingiłojców – np. zwalniano ich od podatków, a uczestniczących w budowie nowych cerkwi, które zaczęli wznosić Rosjanie, zwalniano od służby wojskowej. Ingiłojcom, którzy przyjęli chrześcijaństwo, wydzielano do bezpłatnego użytkowania ziemie muzułmańskich górali i feudałów, uczestniczących w powstaniach przeciw Rosjanom w tym rejonie. Nawróceni na chrześcijaństwo Ingiłojcy należeli wówczas do Egzarchatu Gruzińskiego, będącego administraturą Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.
Obecnie wyznający chrześcijaństwo Gruzini, zamieszkujący ten region Azerbejdżanu, oprócz pewnych różnic językowych i niektórych elementów folkloru prawie niczym nie różnią się od Gruzinów z Gruzji. Druga część Gruzinów wyznaje islam, choć kulturowo pod wieloma względami jest bliska kulturze gruzińskiej i posługuje się językiem gruzińskim. I jednych i drugich bardzo często nazywa się Ingiłojcami, choć należy się tu zastrzec, że nie jest to określone ścisłe, lecz umowne. Chrześcijańscy Gruzini Ingiłojcy żyją głównie w rejonie Qax, muzułmańscy Gruzini Ingiłojcy zamieszkują głównie rejony Zaqatala i Balakən.
W Qax znajdują się dwie cerkwie z XIX w. Czynna jest cerkiew obrządku gruzińskiego pod wezwaniem Świętego Jerzego (Müqəddəs Georgi kilsəsi / Cʼminda Giorgis Ekʼlesia). Druga z nich, cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego (Allahverdi kilsəsi / Pʼatʼara Alaverdi), została zamknięta w czasach sowieckich.
Najstarszym meczetem w Qax jest meczet Muğal/Qaxmuğal (Muğal məscidi) z 1740 r., który znajduje się w kwartale Muğal.
- İçəribazar (İçəri Bazar)
Znajdujący się w centrum Qax kwartał starej tradycyjnej zabudowy, powstały w początku XIX w. Dawniej znajdowały się tutaj pracownie rzemieślników i kupieckie kramy. W drugiej połowie XX w. İçəribazar był coraz bardziej zapuszczony. W latach 2010–2011 przeprowadzono jego rekonstrukcję.
- Cerkiew Kürmük (Kürmük kilsəsi)
Na wysokiej skale, niedaleko od Qax, stoi bardzo malowniczo położona cerkiew. Na tym miejscu istniała niegdyś albańska cerkiew. Obecną formę nadali jej Rosjanie w końcu XIX w. Odrestaurowana w latach 2004–2005 cerkiew należy obecnie do obrządku gruzińskiego. Piesze podejście do cerkwi wymaga sporo wysiłku, lecz z miejsca gdzie się ona znajduje otwiera się piękny widok na okolicę.
İlisu
Miejscowość jest bardzo pięknie położona w górskim wąwozie. To jedno z najbardziej malowniczych miejsc nie tylko w Azerbejdżanie, ale i na całym Kaukazie. İlisu jest dobrym miejscem wypadowym, dla wycieczek i trekkingów w okoliczne góry, gdzie są miejsca warte zobaczenia.
Przez długi czas İlisu było stolicą znajdującego się na tym terenie sułtanatu (İlisu sultanlığı). Twórcami sułtanatu byli Cachurzy (Cachurowie), kaukaskojęzyczny naród żyjący po obu stronach grzbietu Wielkiego Kaukazu. Sułtanat powstał prawdopodobnie około połowy XVI w. Początkowo siedzibą władców tego państewka był auł (osada) Cachur, położona po drugiej stronie grzbietu Wielkiego Kaukazu w Dagestanie, w górnym biegu rzeki Samur. Około 1660 r. siedziba siedzibą władców sułtanatu została przeniesiona do İlisu, które Azerbejdżanie zwali wtedy Əlisu, a Cachurzy Jlusə (Jlusä). Ziemie sułtanatu obejmowały leżący w Dagestanie auł Cachur i okoliczne wioski w dolinie rzeki Samur oraz ziemie na południe od grzbietu Wielkiego Kaukazu, obejmujące Qax i okoliczne wsie do rzeki Qanıx (Alazani).
Sułtanat wchodził w skład państwa Safawidów. Tytuł sułtana, który władcy tego państewka otrzymali od safawidzkich szachów, był w azerbejdżańskiej hierarchii czymś pośrednim między chanem i bekiem (bək/bəy – tytuł nadawany możnowładcom, wysokim urzędnikom). Zdecydowana większość jego muzułmańskiej ludności była sunnitami.
Wojska sułtanatu toczyły walki z armią perską, zwłaszcza w I połowie XVIII w. Rządzący sułtanatem w I połowie XVIII w. Ali Sułtan (Əli Sultan), był w tym okresie jednym z silniejszych feudałów pn.-zach. Azerbejdżanu. W 1803 r. oddziały sułtanatu stawiły opór wojskom rosyjskim, ale władca sułtanatu był zmuszony podpisać pokój, na mocy którego jego ziemie włączono do Imperium Rosyjskiego.
Po przejściu pod panowanie rosyjskie, sułtanat początkowo posiadał pewną autonomię, ale od 1830 r., zależność sułtanów od władz rosyjskich zaczęła wzrastać. Spowodowało to, że ówczesny władca sułtanatu Daniyal Sułtan w 1844 r. przyłączył się do powstania górali na północnym Kaukazie. Wzmocniło to siły przywódcy powstania Szamila, ale rosyjska ekspedycja wojskowa po kilku tygodniach walk zdobyła İlisu. Daniyal Sułtan wycofał się ze swymi oddziałami do Dagestanu, a Rosjanie zlikwidowali sułtanat. W 1847 r. wybuchło powstanie miejscowych górali przeciw rosyjskiemu panowaniu. Daniyal Sułtan zajął İlisu, ale oddziały rosyjskie zmusiły go do jego opuszczenia i znowu musiał się on wycofać do Dagestanu. W 1859 r. Daniyal Sułtan złożył broń i poddał się Rosjanom, a w 1869 r. władze carskie pozwoliły jemu wyjechać ze swą rodziną do Turcji.
Droga do İlisu prowadzi wzdłuż rzeki Kürmükçay, na której stoi stary most Ulu (Ulu körpü) z XVIII w. Zamieszkujący w İlisu Cachurzy praktycznie zasymilowali się z Azerbejdżanami. Kamienne domy İlisu są zbudowane z rzecznego kamienia, w charakterystycznym stylu tego regionu. Nie zachowała się rezydencja ilisujskich sułtanów, która została zniszczona przez Rosjan w 1844 r. Przy głównej ulicy znajduje się meczet Ulu (Ulu məscid) z 1700 r.
Na skraju İlisu stoi Sumuq Qala (Sumu Qala), wieża obronna kaukaskich górali z XVIII w., która pełniła też funkcję strażniczą, strzegąc przejścia do Dagestanu. Filmowano tu sceny z nakręconego w czasach sowieckich, bardzo popularnego filmu „Не бойся, я с тобой” (Nie bój się, jestem z tobą). W jednej ze scen filmu, stojąc na szczycie wieży, śpiewał późniejszy długoletni minister kultury Azerbejdżanu, popularny piosenkarz Polad Bülbüloğlı. Rozpościera się stąd piękny widok na malowniczy górski krajobraz.
Na wznoszącej się nad İlisu górze Yezlidağ znajdują się ruiny kolejnej wieży obronnej Qalaça (Şamilqala) z XIX w. Wieżę zbudowały wojska rosyjskie, które oprócz niej zbudowały jeszcze dwie twierdze na terytorium sułtanatu.
Nieopodal İlisu położony jest wodospad Ramramay (Ramramay şəlaləsi/İlisu şəlaləsi) o wysokości około 25 metrów. Podejście do wodospadu jest dość strome i wymaga sporo wysiłku.
Sarıbaş
Kilka kilometrów od İlisu znajduje się pięknie położona górska wioska Sarıbaş. Droga do Sarıbaş prowadzi przez wąwóz rzeki Kürmükçay. Po drodze trzeba przejść przez rzekę, co staje się trudne gdy padają intensywne deszcze i poziom wody w rzece jest wysoki.
Oprócz pięknych widoków jest tu zupełnie inna przyroda, niż z północnej strony Wielkiego Kaukazu. Mimo że Sarıbaş leży na wysokości 1800 m, jest tu zdecydowanie więcej zieleni, rosną drzewa liściaste. Od strony İlisu wioskę otaczają przepaście, w niektórych miejscach widać ogrodzenia, zabezpieczające od upadku w przepaść.
Sarıbaş założyli w 1566 r. Cachurzy (Cachurowie), wychodźcy z aułu (osady) Cachur w Dagestanie. Obecnie jej mieszkańcy, podobnie jak w İlisu, są praktycznie już zasymilowani z Azerbejdżanami. W ciągu ostatnich dziesięcioleci ludność Sarıbaş znacząco się zmniejszyła, wioska pustoszeje, opuszczają ją jej mieszkańcy.
Większość budynków wioski to stare kamienne domy. Stary meczet, który przez długie lata popadał w coraz większą ruinę, został w 2019 r. wyremontowany. Z polany znajdującej się na skraju wioski, nad przepaścią, otwiera się świetny widok. Z jednej strony widać grzbiet wielkiego Kaukazu, za którym leży już Dagestan, a z drugiej strony wąwóz rzeki Kürmükçay i w oddali İlisu.
Zaqatala
Zaqatala jest jednym z najładniej położonych miast w Azerbejdżanie. Z trzech stron otaczają je pokryte gęstym lasem góry. Natura szczodrze obdarzyła ten rejon, to jeden z najpiękniejszych i posiadających najbogatszą przyrodę zakątków Kaukazu. Miasto jest dobrym miejscem wypadowym w pobliskie góry.
Zaqatala leży w dolinie rzeki Qanıx (Ałazani), która rozciąga się wzdłuż grzbietu Wielkiego Kaukazu, między Gruzją i Azerbejdżanem. W gruzińskiej części doliny, w Kachetii, leżą najsłynniejsze winnice Gruzji. Dolina jest jakby ogromnym żlebem. Grzbiet Wielkiego Kaukazu jest solidną zasłoną od napływu z północy mas chłodnego powietrza. W połączeniu z dużą ilością opadów atmosferycznych, ok. 1300-1400 mm w ciągu roku, sprawia to że do wysokości około 700 m przyroda zachowuje cechy subtropików. Jest tu na tyle ciepło, że uprawiana jest nawet herbata, której plantacja znajduje się niedaleko od miasta.
W okolicy Zaqatala uprawia się też różę kazanłycką (róża damasceńska), z płatków której otrzymuje się olejek różany, jeden z najdroższych komponentów do produkcji perfum. Rośnie tu też wiele kasztanów jadalnych.
Około XVI w. żyjący na terenie dzisiejszych rejonów Zaqatala i Balakən Awarzy (Awarowie), zaczęli się organizować w organizować w dżamaaty – wolne wspólnoty. Awarzy to naród kaukaskojęzyczny, podobnie jak Cachurzy żyjący po obu stronach grzbietu Wielkiego Kaukazu. W skład każdego dżamaatu wchodziło po kilka osad. Termin dżamaat oznaczał też zebranie członków wspólnoty. Najstarszym i najpotężniejszym dżamaatem był Car (Dżar) – teren na którym znajduje się Zaqatala należał do tego dżamaatu. Mieszkańcy dżamaatów zachowywali swoją odrębność, wyróżniając się bardzo dużą bitnością.
Z wojowniczą ludnością dżamaatów musieli się liczyć wszyscy ich sąsiedzi. Ich oddziały dokonywały wypraw dla zdobycia łupów i jeńców, zapuszczając się czasem daleko od swoich siedzib. W wyprawach tych często uczestniczyli ich sojusznicy z Dagestanu.
Ciężkie walki z dżamaatami toczył perski szach Nadir. W 1738 r. jego wojska poniosły klęskę w bitwie z oddziałami dżamaatów, a brat szacha Ibrahim Chan w niej zginął. Bardzo poważne problemy z podporządkowaniem sobie tego regionu mieli też Rosjanie. W 1804 r. górale rozbili wysłaną przeciw nim rosyjską ekspedycję wojskową gen. Guliakowa, który sam zginął. Mimo że wojska rosyjskie zmusiły ludność dżamaatów do uznania zależności od Rosji, w 1830 r. wybuchły trzy następujące po sobie powstania, wspomagane przez oddziały górali z Dagestanu. W bitwie koło Zaqatala 15.10.1830 r. oddziały dżamaatów odniosły poważne zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi. Ostatecznie jednak przewaga Rosjan dała znać o sobie i po rozbiciu głównych sił powstańców Rosjanie zdołali podporządkować sobie ten region, w czym nie zdołały już przeszkodzić późniejsze wystąpienia miejscowej ludności.
Miasto Zaqatala zaczęło powstawać w XIX w., wokół powstałej tu rosyjskiej twierdzy. Budowę twierdzy rozpoczęto w 1830 r. Miejsce dla jej założenia wybrał gen. Iwan Paskiewicz, który rok później tłumił powstanie listopadowe w Polsce. Twierdza miała strategicznie położenie. Została ona tak umiejscowiona, aby kontrolować schodzące się tu szlaki, prowadzące przez masyw Wielkiego Kaukazu, oraz trzymać w posłuchu ludność dżamaatów. Twierdza była kilkakrotnie, lecz bez skutku, oblegana przez górali. W 1854 r. próbował ją zdobyć wódz powstania górali na północnym Kaukazie, słynny Szamil.
Na przełomie XIX/XX w., do rozpadu Imperium Rosyjskiego, w Zaqatala mieszkało sporo Polaków. W dużej części byli to ludzie zesłani do armii carskiej na Kaukaz, którzy po odbyciu służby wojskowej zostali z niej zwolnieni. Dołączyły do nich polskie rodziny, przybyłe tu w celach zarobkowych. W latach 1897-1903 funkcję komendanta wojskowego miasta pełnił Józef Ostrowski – generał major armii Imperium Rosyjskiego, a po odzyskaniu niepodległości generał dywizji Wojska Polskiego. Polacy wyjechali stąd w ramach repatriacji w 1918 r. Po Polakach pozostał nieduży kościół, w którym za czasów sowieckich umieszczono drukarnię, a w początku lat 80. cech krawiecki. Obecnie jest to zapuszczony zamknięty budynek.
W mieście jest wiele zieleni, na ulicach rośnie dużo platanów, spotyka się albicje jedwabiste. Większość zabudowy w centrum miasta to stare domy pochodzące z XIX w. Niedaleko od twierdzy położony jest nieduży, przyjemny park Dədə Qorqud (Dədə Qorqud Parkı / Dədə Qorqud Meydanı). Według przekazów kiedyś na tym placu, który był obsadzony platanami, odbywały się zebrania dżamaatu Car. Do dziś na placu zachowało się kilka starych wielkich platanów.
Głównym meczetem miasta jest okazały meczet Cümə (Cümə Məscidi), zbudowany w tureckim stylu. Powstał on na początku tego stulecia. Jego budowa zakończyła się jesienią 2000 r., a otwarcie nastąpiło wiosną 2001 r.
Rejon Zaqatala jest znany z uprawy orzechów laskowych. Miejscowe orzechy laskowe od lat mają bardzo dobrą markę. Do produkcji swych słodyczy używa je np. znana firma Ferrero. W Zaqatala corocznie odbywa się Festiwal Orzecha Laskowego (Fındıq Festivalı). Jednocześnie jest to również festiwal orzechów włoskich i kasztanów jadalnych, dlatego pełna nazwa festiwalu brzmi – Fındıq, Qoz və Şabalıd Festivalı.
Rezerwat Zaqatala (Zaqatala Qoruğu)
Niedaleko od Zaqatala zaczyna się położony na zboczach Wielkiego Kaukazu rezerwat Zaqatala, którego większość powierzchni pokrywają gęste lasy liściaste. Chociaż rezerwat nosi nazwę Zaqatala, większa część jego obszaru znajduje się na terytorium sąsiedniego rejonu Balakən.
To jeden z najciekawszych i najpiękniejszych miejsc przyrodniczych Azerbejdżanu i Kaukazu, z bogatą florą i fauną. Flora rezerwatu liczy ponad 1000 gatunków. W jego lasach rosną m.in. dąb kaukaski, grab pospolity, buk wschodni, klon, kasztan, hurma, dereń. Powyżej 2000 m, spotyka się zagajniki żółtych rododendronów (azalia pontyjska). Bardzo bogata jest również jego fauna. Wśród żyjących tu ptaków są m.in. cietrzew kaukaski, ułar kaukaski, orzeł przedni, sokół wędrowny, kilka rodzajów sępów. Wśród zwierząt m.in. niedźwiedź brunatny, wilk, jeleń szlachetny, kozica kaukaska, tur dagestański (koziorożec wschodniokaukaski).
