Epoka sowiecka
Po zajęciu Gruzji przez Armię Czerwoną w 1921 r. pod władzą bolszewików znalazło się cale Zakaukazie. Na miejscu trzech niepodległych państw powstały trzy Socjalistyczne Republiki Radzieckie – Gruzja, Azerbejdżan i Armenia. W marcu 1922 r. władze sowieckie utworzyły z nich Federacyjny Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich Zakaukazia. Odbyło się to pod pełną kontrolą władz sowieckich, które same dobrały delegatów trzech republik na konferencję w Tbilisi. W grudniu 1922 r. nazwę zmieniono i Związek zastąpiła Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, która 30.12.1922 r. weszła w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Została ona rozwiązana w 1936 r., a w następnych latach trzy zakaukaskie republiki stały się bezpośrednimi członkami ZSRR.
Pod dyktando władz sowieckich wytyczono też granice sowieckich republik. Na Kaukazie wytyczanie granic było bardzo trudnym zadaniem. Ten region zamieszkiwało bardzo wiele narodowości, które dodatkowo były przemieszane. Prawdziwą wieżą Babel na Kaukazie jest zwłaszcza Dagestan, gdzie na obszarze sześciokrotnie mniejszym od Polski zamieszkuje kilkadziesiąt narodowości. Wytyczanie granic sowieckich republik już wtedy wywoływało na Zakaukaziu bardzo silne emocje, lecz przez władze sowieckie były one traktowane jako granice administracyjne wewnątrz ZSRR.
Decyzją władz sowieckich Górski Karabach pozostał w granicach Azerbejdżanu. Na obszarach Górskiego Karabachu, gdzie większość mieszkańców stanowili Ormianie, władze sowieckie utworzyły w 1923 r. Obwód Autonomiczny Górskiego Karabachu (Нагорно-Карабахская автономная область). W granicach Armenii znalazł się natomiast region Zəngəzur. Przed wcieleniem do Imperium Rosyjskiego obszar Zəngəzuru wchodził w skład chanatów karabaskiego i nachiczewańskiego. W momencie rozpadu Imperium Rosyjskiego ponad połowę ludności Zəngəzuru stanowili Azerbejdżanie.
Po zajęciu Azerbejdżanu bolszewicy wydali dekrety o konfiskacji majątku właścicieli ziemskich, przedsiębiorców, meczetów, cerkwi. Oprócz miejscowych przedsiębiorców swój majątek straciły również firmy zagraniczne. Azerbejdżan, który miał potencjalną szansę zrobić większą karierę niż w późniejszym okresie kraje naftowe Półwyspu Arabskiego, stał się nieocenionym źródłem surowców dla bolszewików.
W 1922 r. zadecydowano o wprowadzeniu alfabetu łacińskiego, który zastąpił używany dotychczas alfabet arabski. Tym samym Azerbejdżan stał się pierwszym krajem w świecie islamu, który wprowadził alfabet łaciński. Pierwsze inicjatywy wprowadzenia alfabetu łacińskiego pojawiły się jeszcze w połowie XIX w. Projekt alfabetu łacińskiego dla języka azerbejdżańskiego stworzył pisarz i filozof Mirza Fatali Achundow. W czasie istnienia Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu stworzono komisję przy ministerstwie oświaty, która zajmowała się opracowaniem nowego alfabetu opartego na alfabecie łacińskim. Dawny alfabet arabski był w Azerbejdżanie używany równolegle z alfabetem łacińskim do 1929 r. Jednak już w 1939 r. władze sowieckie zadecydowały o wprowadzeniu alfabetu opartego na cyrylicy. Ponownie alfabet łaciński wprowadzono w Azerbejdżanie w 1991 r.
Okres największych represji spadł na Azerbejdżan, podobnie jak na cały Związek Radziecki, w końcu lat 30. XX w., za rządów Stalina. Ich kulminacją były lata 1937-1938. Represje dotknęły szczególnie inteligencję. Rozstrzelano znanych pisarzy i poetów, przedstawicieli nauki i sztuki. Wśród nich był Ahmed Dżawad (Əhməd Cavad), autor tekstu hymnu Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu. Zginęło wówczas około 29 tysięcy przedstawicieli inteligencji. Nie jest znana dokładna łączna liczba ofiar. Według obliczeń liczba ofiar (tylko w tym okresie) wynosi około 70-80 tysięcy osób.
W czasie II wojny światowej Azerbejdżan odegrał wielką rolę, dostarczając większość paliw dla Armii Radzieckiej. Celem wielkiej niemieckiej ofensywy na froncie wschodnim w 1942 r., było przede wszystkim przedarcie się na Zakaukazie i zdobycie Baku, a wraz z nim złóż naftowych na półwyspie Abszeron. Prawdopodobnie zadecydowałoby to o zwycięstwie Niemców na froncie wschodnim. Do historii przeszedł słynny fragment niemieckiej kroniki filmowej, gdzie pokazano jak przekonane już o swym przyszłym zwycięstwie otoczenie Hitlera świętuje go, spożywając wielki tort. Na torcie przedstawiono Morze Kaspijskie, napełnione płynną czekoladą symbolizującą ropę naftową, oraz umieszczono wykonane przez cukierników naftowe wieże wiertnicze. Hitler otrzymał, specjalnie dla niego wycięty, kawałek tortu gdzie znajdował się półwysep Аbszeron i Baku, z wetkniętą w niego miniaturową hitlerowską flagą ze swastyką. Niemcy częściowo zrealizowali swój plan dojścia do Azerbejdżanu, bowiem niektórzy z nich dotarli do niego przebywając na jego terenie jako jeńcy wojenni.
Propagandowy film niemiecki pokazujący tort Hitlera. Wstawiony na myvideo.ge przez Səlahəddin.Piriyev
Po zakończeniu II Wojny Światowej Stalin zezwolił na przesiedlenie do Armenii Ormian mieszkających poza Związkiem Radzieckim, m.in. z Francji, Grecji, Cypru, Syrii, Libanu, Iranu, Iraku. W latach 1946 – 1948 do Armenii przybyło ponad 100 tysięcy Ormian. Jednocześnie Rada Ministrów ZSRR przyjęła postanowienie (zatwierdzone przez Stalina) „O przesiedleniu kołchoźników i innej azerbejdżańskiej ludności z Armeńskiej SSR na nizinę Kurańsko-Araksańska Azerbejdżańskiej SRR”. Do Azerbejdżanu wysiedlono około 150 tysięcy Azerbejdżanów mieszkających w Armenii, faktycznie była to deportacja. Wielu z nich mieszkało w Armenii na terenach górskich. Po przesiedleniu na nizinę Kurańsko-Araksańska nie mogli oni przywyknąć do stepowego klimatu, a dodatkowo żyli tam w bardzo ciężkich warunkach. Wskutek chorób i głodu wśród wysiedlonych panowała duża śmiertelność.
Po 1953 r. system komunistyczny w Związku Radzieckim zaczął stopniowo odchodzić od stalinowskiego despotyzmu. Mimo charakteryzujących jego wielu sprzeczności, dyktatury partii komunistycznej i silnego ograniczenia swobód obywatelskich, nastąpił rozwój Azerbejdżanu m.in. w przemyśle, rolnictwie, kulturze, oświacie. Przemysł naftowy Azerbejdżanu, odgrywający główną rolę w ekonomice kraju, stracił jednak wyraźnie od lat 60. XX w. na znaczeniu w skali całego Związku Radzieckiego, ponieważ rozpoczęto wydobycie ropy naftowej z nowych wielkich złóż, zwłaszcza na Syberii.
Do lat 80. XX w. żaden Azerbejdżanin, w odróżnieniu od Gruzinów i Ormian, nie zajmował wysokiego stanowiska w najwyższych władzach Związku Radzieckiego. Dopiero w 1982 r. Jurij Andropow mianował Heydara Aliyeva (Heydər Əliyev), zastępcą przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR (odpowiednik wicepremiera) i wprowadził jego do Biura Politycznego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Wcześniej, w latach 1969-1982, Heydar Aliyev był I sekretarzem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Azerbejdżanu.
Z przyjściem do władzy w ZSRR Michaiła Gorbaczowa w 1985 r. rozpoczęły się próby reform, jednak w efekcie przyniosły rozpad Związku Radzieckiego, na terenie którego powstało szereg nowych państw. Gorbaczow rozpoczynając epokę pieriestrojki (przebudowy) nie zdawał sobie sprawy, że przyczyni się do rozpadu Związku Radzieckiego i demontażu komunizmu w Europie Wschodniej.
Przemiany, które zapoczątkowała gorbaczowska pierestrojka, nie doprowadziły do wzmocnienia struktur państwa, lecz wręcz przyspieszyły jego upadek. Próba modernizacji gospodarki poprzez jej częściowe urynkowienie nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Przedsiębiorczość krępował szereg zakazów i nakazów. W dużej mierze przyczyną tego była niekonsekwencja Gorbaczowa, który z jednej strony uruchomił mechanizmy wolnego rynku, z drugiej zaś nie chciał dopuścić by gospodarka wymknęła się spod kontroli państwa.
Hasło głasnosti (jawności), które znacznie złagodziło cenzurę w życiu publicznym, prowadziło do ożywienia dyskusji politycznej i kształtowania się opozycji. Głasnost’ wywarła też duży wpływ na sztukę i kulturę, zwiększał się zakres wolności słowa. W oficjalnych środkach masowego przekazu zaczęto odcinać się od epoki stalinizmu oraz ujawniać zbrodnie tego okresu. Władze ogłosiły amnestię dla więźniów politycznych.
W drugiej połowie lat 80. w Związku Radzieckim ujawnił się potężny kryzys gospodarczy. Centralnie sterowana gospodarka ZSRR nie była już w stanie konkurować z gospodarką rynkową gospodarką USA i państw zachodnich. Sowieckie rezerwy złota, których w 1985 r. było 2500 ton, w 1991 r. stopniały do 240 ton. W końcu 1991 r. oficjalny kurs rubla do dolara był 140 razy większy niż w 1985 r., a zadłużenie zagraniczne Związku Radzieckiego wynosiło ponad 100 miliardów dolarów.
Ekipa Gorbaczowa wprowadziła w 1985 r. słynną ustawę „O walce z alkoholizmem”, powszechnie nazywaną „Suche Prawo” („Сухой закoн”). Miała ona na celu ograniczenia w dystrybucji oraz spożyciu alkoholu i pomyślana początkowo jako walka z nałogiem, coraz szerzej dotykającym społeczeństwo. Władze sowieckie doprowadziły do wykarczowania wielu winnic – zwłaszcza na Zakaukaziu i w Mołdawii. Bardzo silnie dotknęło to Azerbejdżan, gdzie wykarczowano wtedy około 54% areału winnic. Jeszcze na początku lat 80. XX w. Azerbejdżan dostarczał ponad 1/3 produkcji winogron w całym Związku Radzieckim. W 1982 r. wpływy ze sprzedaży azerbejdżańskich wyrobów winiarskich były większe niż ze sprzedaży ropy naftowej, którą kontrolowały władze sowieckie. Z kampanii antyalkoholowej ekipa Gorbaczowa wycofała się bez rozgłosu w 1988 r., ale spowodowała ona znaczne pogorszenie nastrojów w społeczeństwie. Poniesione z jej powodu przez Związek Radziecki straty były równe z ogromnymi kwotami przeznaczanymi na import zboża.
Gwoździem do trumny sowieckiej ekonomiki był bardzo silny spadek cen ropy naftowej w latach 1986-1988, która od czasów Breżniewa stała się głównym sowieckim towarem eksportowym. Za pieniądze uzyskiwane ze sprzedaży ropy Związek Radziecki kupował zboże w państwach zachodnich (głównie w USA), które nie potrafiono wyprodukować w potrzebnych ilościach. Choć Związek Radziecki był krajem wiecznego deficytu towarów w ostatnich latach jego istnienia stało się to jeszcze silniej odczuwalne, kiedy zaczęło brakować nawet podstawowych artykułów żywnościowych.
Ogromne oburzenie wywołała wymiana pieniędzy w styczniu 1991 r., dokonana przez wycofanie z obiegu banknotów 50- i 100-rublowych. Mimo że ruble wymieniano według kursu 1:1, wielkość wymiany była limitowana, a ograniczenie wypłat bankowych zamrażało oszczędności. Wielka strata zaufania do rubla doprowadziła do jeszcze większej inflacji, której nie udało się zahamować. Operacja wymiany pieniędzy miała również skryty cel, Gorbaczow chciał powstrzymać republiki przejawiające chęć oderwania się od ZSRR.
W maju 1989 r. rozpoczął się I Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR, który stał się organem ustawodawczym. Jego deputowani wybierali najwyższy organ ustawodawczy państwa – Radę Najwyższą, sprawującą władzę ustawodawczą w czasie przerw między sesjami Zjazdu. System wyborów deputatów dał 87% miejsc członkom KPZR, również do Rady Najwyższej trafili przede wszystkim sami komuniści. Chociaż kandydaci niezależni stanowili mniejszość ich obecność rozpoczęła erozję monopolu władzy partii komunistycznej. Krytycy porządku komunistycznego stworzyli opozycyjną Międzyregionalną Grupę Deputowanych. Przez dwa tygodnia trwania zjazdu cały Związek Radziecki śledził za niecenzurowanymi relacjami z kremlowskiego Pałacu Zjazdów. Z trybuny opozycja mówiła o zacofaniu ZSRR, o zbrodniach okresu stalinowskiego, o zapaści gospodarki. Międzyregionalna Grupa Deputowanych zażądała anulowania punktu sowieckiej konstytucji gwarantującego kierowniczą rolę partii komunistycznej. Zjazd ustanowił urząd prezydenta Związku Radzieckiego i przegłosował wybór na to stanowisko Michaiła Gorbaczowa.
Reforma polityczna w zamierzeniu Gorbaczowa miała doprowadzić do wzmocnienia roli partii, lecz stało się odwrotnie. W Związku Radzieckich do głosu zaczęły dochodzić tendencje odśrodkowe. Sowieckie republiki coraz mocniej zaczęły akcentować swą odrębność i konieczność zmian w systemie federacyjnym państwa. Republiki bałtyckie jako pierwsze ogłosiły deklaracje o suwerenności, później w ślad za nimi poszły kolejne republiki.
Do zapaści gospodarczej, kryzysu politycznego, narastających tendencji niepodległościowych dołączyły się konflikty narodowościowe, które wybuchły na terenie Związku Radzieckiego. Jednym z nich był konflikt azerbejdżańsko-ormiański o Górski Karabach, który wybuchł na przełomie 1987/1988 r. Konflikt ten po rozpadzie Związku Radzieckiego przerósł w otwartą wojnę.
Trwający potem przez wiele lat konflikt azerbejdżańsko-ormiański o Górski Karabach, który przyniósł wiele ofiar, sprawił iż zaczęła się zacierać pamięć o okresie pokojowej koegzystencji obu narodów. Przez kilkadziesiąt lat, do początku lat 80. XX w., wzajemne kontakty w życiu codziennym i współżycie Ormian z Azerbejdżanami, mimo pojawiających się czasem lokalnych sporów i animozji, układały sie zupełnie poprawnie. Wzajemnie chodzono do siebie w gości, razem siedziano na weselach i pogrzebach. W czasach sowieckich zawiązało się sporo mieszanych rodzin, które potem boleśnie odczuły rozgorzały konflikt. Obok Górskiego Karabachu największym skupiskiem Ormian w Azerbejdżanie było Baku, gdzie byli oni częścią społeczności miejskiej. Do tej pory popularnym piosenkarzem wśród starszego pokolenia bakińców, który wylansował swoisty styl, jest bakiński Ormianin Boka (Boris Dawidian). Sam Boka po opuszczeniu Baku nie ukrywał nostalgii za swym rodzinnym miastem. Natomiast wieczorami w wielu domach Armenii włączono radio, aby posłuchać popularną tam wtedy muzykę azerbejdżańską.
W 1987 r. w Armenii rozpoczęła się kampania o włączenie Górskiego Karabachu do Armenii. Na demonstracjach w Erywaniu wznoszono hasła z tym zażądaniem. W listopadzie tego roku rozpoczęły się napady na Azerbejdżan żyjących w przygranicznym rejonie Kafan (Kapan) w płd.-wsch. Armenii, a styczniu 1988 r. Azerbejdżan stamtąd wygnano. Kilka tysięcy azerbejdżańskich uciekinierów schroniło się w Azerbejdżanie. Rozpoczęło to wypędzanie Azerbejdżan z Armenii, których wówczas żyło tam około 200 tysięcy. W przeciągu następnych miesięcy wszyscy Azerbejdżanie zostali zmuszeni do opuszczenia Armenii, w czasie wypędzeń były przypadki zabójstw i podpalania domów.
Demonstracje Ormian z żądaniem włączenie Górskiego Karabachu do Armenii rozpoczęły się również 13.02.1988 r. w Stepanakercie (az. Xankəndi), administracyjnym centrum Górskiego Karabachu. Ormiańscy deputaci Rady Okręgowej Obwodu Autonomicznego Górskiego Karabachu 20.02.1988 r. przyjęli uchwałę o przyłączeniu okręgu do Armenii – azerbejdżańscy deputaci nie uczestniczyli w posiedzeniu Rady Okręgowej. Władze Azerbejdżanu odrzuciły tą uchwałę. Argumentowały to również artykułem 78, obowiązującej wówczas Konstytucji Związku Radzieckiego, głoszącym że terytorium republiki związkowej nie może ulec zmianie bez jej zgody, a granice między republikami związkowymi można zmienić za obopólną zgodą uzgadniających to republik. Prawo do wyjścia ze Związku Radzieckiego, zgodnie z artykułem 72 konstytucji ZSRR, miały jedynie republiki związkowe, natomiast republiki autonomiczne i okręgi autonomiczne takiego prawa nie miały.
W Baku 22.02.1988 r. rozpoczęły się azerbejdżańskie mityngi przeciw terytorialnym żądaniom Armenii. Sytuacja jeszcze bardziej się zaogniła gdy 24.02.1988 r. w miejscowości Askeran (Əsgəran), w Górskim Karabachu, Ormianie zabili dwóch Azerbejdżan. Kiedy w końcu lutego 1988 r. kolejna fala azerbejdżańskich uciekinierów z Armenii dotarła do Baku w nocy 26/27.02.1988 r. nastąpił pogrom Ormian w pobliskim mieście Sumqayıt (Sumgait), gdzie zginęło kilkadziesiąt osób. Było to typowe sowieckie miasto przemysłowe, zamieszkałe przez ludzi różnych narodowości, którzy przyjechali tu z całego Związku Radzieckiego, a w jego okolicy żyło dużo Azerbejdżanów wysiedlonych z Armenii w końcu lat 40. XX w. Wśród ludzi osądzonych za popełnione zabójstwa byli nie tylko Azerbejdżanie, ale i ludzie innych narodowości. Jednym z prowodyrów pogromu był miejscowy Ormianin Eduard Grigorian, wcześniej kilkakrotnie skazany za popełnione przestępstwa, który zabił kilku Ormian.
Rada Najwyższa Armeńskiej SRR 15.07.1988 r. przyjęła uchwałę o włączeniu Górskiego Karabachu do Armenii. Dwa dni potem Rada Najwyższa Azerbejdżańskiej SRR w odpowiedzi ogłosiła, że Górski Karabach pozostaje częścią Azerbejdżanu. We wrześniu 1989 r. Ormianie rozpoczęli wypędzanie Azerbejdżan z Górskiego Karabachu.
W Azerbejdżanie grupa intelektualistów i naukowców założyła w sierpniu 1988 r. Front Ludowy. Stał się on w niedługim czasie główną opozycyjną siłą polityczną w Azerbejdżanie. Początkowo, podobnie jak podobne ruchy społeczne w republikach sowieckich, wysuwał on postulaty modernizacji i liberalizacji kraju, potem opowiadał się za niepodległością Azerbejdżanu.
Trzęsienie ziemi, które 07.12.1988 r. nawiedziło pn.-zach. Armenię i spowodowało śmierć ponad 20 tysięcy ludzi, na pewien czas zatrzymało konflikt. Jako jedni z pierwszych pomoc ofiarom trzęsienia ziemi udzieliło 10 medycznych brygad z Baku. Azerbejdżan przesłał Armenii pomoc w postaci paliw, dźwigów, buldożerów i innej techniki. Azerbejdżanie zebrali kilka milionów rubli (średnia płaca wynosiła wówczas około 180-190 rubli), które przelano na specjalne konto dla poszkodowanych w Armenii. Z czterech lecących z Azerbejdżanu na pomoc Ormianom samolotów transportowych 11.12.1988 r. pod lotniskiem Zwartnoc koło Erywania rozbił się IŁ-76. W katastrofie zginęło 77 azerbejdżańskich woluntariuszy.
Po kilku miesiącach konflikt zaczął się znowu zaostrzać. Wstrzymano połączenie kolejowe z Azerbejdżanu do Armenii. Ormianie zaczęli podkładać ładunki wybuchowe w azerbejdżańskich autobusach (potem również w pociągach), co pociągnęło za sobą ofiary ludzkie.
Rada Najwyższa Azerbejdżańskiej SRR 25.09.1989 r. przyjęła deklarację o suwerenności Azerbejdżanu. W Baku trwały ciągle mityngi, w których brało udział dziesiątki tysięcy Azerbejdżan, protestujących przeciw polityce władz sowieckich. W grudniu tego roku, na dużych odcinkach granicy Azerbejdżanu z Iranem, miejscowi mieszkańcy strefy przygranicznej samorzutnie dokonali demontażu zasieków na granicy. Tu należy zaznaczyć, że dla obywateli Związku Radzieckiego jednym z najbardziej uciążliwych ograniczeń swobód były ogromne problemy z wyjazdem za granicę. Demontaż zasieków na granicy wywołał gniewną reakcję Moskwy i był piętnowany przez główne organy prasowe KPZR. Pokazało to narastające tendencje niepodległościowe, podczas gdy kierownictwo sowieckie chciało utrzymać republiki pod swoją kontrolą.
Konflikt azerbejdżańsko-ormiański jeszcze bardziej się zaostrzył po ogłoszeniu 09.01.1990 r., przez Radę Najwyższą Armeńskiej SRR, włączenia budżetu Obwodu Autonomicznego Górskiego Karabachu do budżetu Armenii. W początkach stycznia 1990 r. miały miejsce starcia azerbejdżańsko-ormiańskie w azerbejdżańskim rejonie Xanlar (dzisiejszy Göygöl), leżącym na północ od grzbietu górskiego Murovdağ, poza terytorium Górskiego Karabachu.
W Baku 13-15.01.1990 r., w bardzo niejasnych okolicznościach, doszło do pogromów Ormian. Zginęło w nich kilkadziesiąt osób. W tych dniach w Baku znajdowało się około 12 tysięcy żołnierzy sowieckich wojsk wewnętrznych, którzy w ogóle nie reagowali na przechodzące pogromy, choć posiadając przewagę liczebną i absolutną przewagę w uzbrojeniu nad uczestnikami pogromów mogli je bez większych problemów powstrzymać. Pytani po tych wydarzeniach o przyczyny bezczynności oficerowie tych wojsk oświadczali, że otrzymali rozkaz nie interweniować. Do tej pory trwają dyskusje czy te pogromy były inspirowane. W czasie pogromów często chronili Ormian ich azerbejdżańscy sąsiedzi, biorąc ich do swoich mieszkań. Zorganizowano ewakuację bakińskich Ormian, którzy w zdecydowanej większości wyjechali z Azerbejdżanu.
Nocą 19/20.01.1990 r. do Baku wkroczyły oddziały Armii Radzieckiej. Oficjalnie ogłoszono, iż zrobiono to w celu zaprowadzenia porządku w mieście, choć pogromy skończyły się kilka dni wcześniej, a praktycznie wszyscy Ormianie wyjechali z Baku. Wchodzące do Baku kolumny sowieckich wojsk odkrywały ogień do ludzi przypadkowych, znajdujących się akurat na ulicy przechodniów lub stojących na balkonach domów, czołgi tratowały na swej drodze samochody i nawet karetki pogotowia. Do akcji wkroczyły też przebywające w Baku wojska wewnętrzne, które okazały całkowitą bezczynność w czasie pogromów. Z rąk sowieckich żołnierzy zginęło ponad 130 osób, byli to nie tylko Azerbejdżanie, kilkaset osób odniosło rany. Wydarzenia te nazwano Czarnym Styczniem (Qara Yanvar). Na polecenie władz komunistycznych wprowadzono stan wyjątkowy i godzinę policyjną. Sowiecki minister obrony Dmitrij Jazow występując na konferencji prasowej 26.02.1990 r. otwarcie przyznał, iż celem tej operacji wojskowej było niedopuszczenie do obalenia rządów komunistycznych w Azerbejdżanie przez azerbejdżańską opozycję i Front Ludowy.
Choć sowiecka armia wzięła miasto pod swoją kontrolę, przywracając pełnię władzy Moskwy, faktycznie jeszcze bardziej wzmogło to dążenia niepodległościowe. Nieprzebrane tłumy mieszkańców Baku przyszły na pogrzeb osób, które zginęły w nocy 19/20.01.1990 r. Wydarzenia tej nocy spowodowały również zmiany na azerbejdżańskiej scenie politycznej. Dotychczasowego I sekretarza Komunistycznej Partii Azerbejdżanu Adburrahmana Vezirova (Əbdürrəhman Vəzirov) zastąpił Ayaz Mutallibov (Ayaz Mütəllibov), który w maju tego roku został prezydentem Azerbejdżańskiej SSR. Do politycznej aktywności powrócił przebywający w Moskwie Heydar Aliyev, były zastępcą przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR, którego Gorbaczow w 1987 r. usunął z Biura Politycznego Komitetu Centralnego KPZR. Na konferencji prasowej 21.01.1990 w przedstawicielstwie Azerbejdżańskiej SSR w Moskwie skrytykował on sowieckie kierownictwo i potępił decyzję o przeprowadzeniu operacji wojskowej w Baku. W czerwcu 1990 r. Heydar Aliyev przyjechał do Baku, a następnie do Nachiczewania, skąd pochodził. W następnym roku został on tam wybrany przewodniczącym Rady Najwyższej Nachiczewańskiej ASRR (Nachiczewańska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka).
Jesień Ludów, która w 1989 r. całkowicie odmieniła Europę wschodnią, okazała też wpływ na Związek Radziecki. W marcu 1990 r. proklamację niepodległości ogłosiła Litwa, a tej samej wiosny uczyniły to również Estonia i Łotwa. W ślad za nimi deklaracje niepodległości zaczęły ogłaszać inne sowieckie republiki. W 1991 r. uczynił to Azerbejdżan. Jeszcze w tym samym roku, po kilku dziesięcioleciach, ponownie wprowadzono w Azerbejdżanie alfabet łaciński. Po klęsce puczu sierpniowego (pucz Janajewa) w 1991 r. proces demontażu systemu komunistycznego przybrał na sile. Pozycja Gorbaczowa bardzo osłabła, a Związek Radziecki dogorywał. W grudniu 1991 r. przywódcy Rosji, Ukrainy i Białorusi podpisali w Białowieży umowę o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw i zakończeniu istnienia ZSRR. Ostatnim akordem historii ZSRR było pożegnalne przemówienie Gorbaczowa 25.12.1991 r., który ogłosił swą rezygnację ze stanowiska prezydenta ZSRR, oraz spuszczenie czerwonej flagi z wieży kremlowskiej.
Niepodległość
Po rozpadzie Związku Radzieckiego na jego obszarze utworzyła się zupełnie nowa sytuacja geopolityczna. Litwa, Łotwa i Estonia zdecydowanie obrały kurs prozachodni, wchodząc do Unii Europejskiej i do NATO. Pozostałe byłe republiki sowieckie wstąpiły z czasem do Wspólnoty Niepodległych Państw, która w początkowym okresie była traktowana jako forma bardziej kontrolowanego rozpadu ZSRR. Praktycznie od razu zaznaczyły się jednak rozbieżne interesy poszczególnych państw.
Prawnym sukcesorem ZSRR stała się Rosja. Nawet po rozpadzie ZSRR Rosja pozostawała największym państwem świata i wśród byłych republik sowieckich była jednoznacznie największą potęgą militarną, jako jedyna dysponując bronią atomową. Postsowiecka Rosja nie miała już możliwości konkurowania ze Stanami Zjednoczonymi o globalną dominację, zdecydowanie chciała jednak zachować swoją strefę wpływów na obszarze byłego ZSRR. W rosyjskich środkach masowego przekazu pojawił się termin – kraje bliskiej zagranicy (страны ближнего зарубежья), jak nazywano byłe republiki sowieckie, które uważano za rosyjską strefę wpływów. Na terenie Zakaukazia tradycyjnym sojusznikiem Rosji byli Ormianie i wobec coraz bardziej niezależnej polityki Gruzji i Azerbejdżanu jedynym przyczółkiem Rosji w tym regonie pozostawała Armenia, a Rosja okazywała jej poparcie, zaopatrując ją w broń.
W 1992 r. konflikt azerbejdżańsko-ormiański przerósł w otwartą wojnę między Azerbejdżanem i Armenią, przynosząca coraz więcej ofiar. W nocy 25/26.02.1992 r. oddziały ormiańskie, wspomagane przez rosyjski 366 zmotoryzowany pułk piechoty, zdobyły miejscowość Xocalı w Górskim Karabachu, mającą bardzo ważne strategiczne znaczenie, gdyż znajdowało sie tam jedyne w tym regionie lotnisko. Oddziały ormiańskie dokonały w Xocalı masakry ludności azerbejdżańskiej w której zginęło ponad 600 osób. Kilkaset osób Ormianie wzięli do niewoli, los ponad 100 osób pozostał nieznany.
Wkrótce po masakrze w Xocalı, pod naciskiem opozycji, dymisję ze stanowiska prezydenta Azerbejdżanu złożył Ayaz Mutallibov, który jednak w maju tego roku podjął próbę powrotu do władzy. Przeciwko niemu wystąpiła zdecydowanie opozycja w rezultacie czego władzę zdobył Front Ludowy, a Mutallibov opuścił Azerbejdżan udając się do Rosji. Okres niestabilności w Azerbejdżanie wykorzystali Ormianie, którzy byli lepiej przygotowani do działań wojennych i wspierani przez Rosję. Uzyskali oni przewagę zajmując 09.05.1992 r. miasto Şuşa (Szusza). Utrata dawnej stolicy chanatu karabaskiego, która odgrywała bardzo dużą rolę w azerbejdżańskiej kulturze, wywołało w Azerbejdżanie przygnębienie. W tym samym miesiącu Ormianie zdobyli rejon Laçın, który leżał poza spornym terytorium Obwodu Autonomicznego Górskiego Karabachu, lecz prowadziła przez niego strategiczna ważna droga do Armenii.
Na przeprowadzonych w Azerbejdżanie 07.07.1992 r. wyborach prezydenckich zwyciężył przywódca Frontu Ludowego Abulfaz Elczibej (Əbülfəz Elçibəy, właściwie Əbülfəz Əliyev). W polityce zagranicznej rząd Frontu Ludowego położył główny nacisk na zbliżenie z Turcją, traktowaną jako główny sojusznik w tym regionie, pragnął także nawiązać bliższe relacje z państwami zachodnimi. Od Rosji zażądano wyprowadzenia wojsk rosyjskich z Azerbejdżanu, które rozpoczęło się w sierpniu 1992 r. Rosjanie otrzymali jedynie zgodę na korzystanie ze stacji radiolokacyjnej koło Qəbələ, którą opuścili w 2013 r. Reakcją Moskwy było wprowadzenie bardzo wysokich ceł na towary azerbejdżańskie. Było to dotkliwe dla Azerbejdżanu, bowiem Rosja była dla niego największym rynkiem zbytu, zwłaszcza dla towarów rolno-spożywczych. Dodatkowo zaczęły się również rwać więzy ekonomiczne między innymi byłymi republikami sowieckimi.
Z dużym opóźnieniem, w porównaniu do Armenii, w Azerbejdżanie zaczęto formować regularną armię. W czerwcu 1992 r. Azerbejdżanie przystąpili do kontrofensywy wypierając wojska ormiańskie z prawie połowy terytorium Górskiego Karabachu. Dzięki dostawom rosyjskiego sprzętu wojskowego w następnym roku do ofensywy znów przeszli Ormianie, w kwietniu 1993 r. zajmując sąsiadujący z Górskim Karabachem rejon Kəlbəcər.
Brak doświadczenia w sprawowaniu władzy, narastające wśród obozu rządzącego antagonizmy, nieudana polityka kadrowa i niestabilność, sprawiły że rządy Frontu Ludowego stawały się coraz bardziej niepopularne. Pogłębiał się kryzys w ekonomice i przemyśle Azerbejdżanu, zorientowanych na rynek byłego Związku Radzieckiego.
W czerwcu 1993 r. w Gəncə wybuchł bunt pod wodzą pułkownika Sureta Huseynova (Surət Hüseynov) z żądaniem dymisji Abulfaza Elczibeja i rządu Frontu Ludowego. Zbuntowany pułkownik wyruszył ze swoimi oddziałami na Baku. Azerbejdżański parlament wybrał przewodniczącym parlamentu przybyłego do Baku z Nachiczewania Heydara Aliyeva, który rozpoczął rozmowy z Suretem Huseynovem. Elczibej wyjechał z Baku i udał się do rodzinnej wioski Kələki w Nachiczewanie, po czym azerbejdżański parlament przegłosował pozbawienie jego uprawnień prezydenckich i przekazanie ich przewodniczącemu parlamentu Heydarowi Aliyevowi. W sierpniu 1993 r. przeprowadzono referendum w którym większość głosujących opowiedziała się za pozbawieniem Elczibeja urzędu prezydenckiego. Na kolejnych wyborach prezydenckich w październiku 1993 r. Heydar Aliyev został wybrany prezydentem Azerbejdżanu.
Okres zamętu w Azerbejdżanie znów wykorzystała Armenia. Wyposażeni w rosyjski sprzęt wojskowy Ormianie zajęli kolejne terytoria. W lipcu 1993 r. zdobyli oni Ağdam, największe miasto równinnej części Karabachu. Zostało ono rozszabrowane, potem zabierano stąd materiały budowlane. W niedługim czasie Ağdam zamienił się w miasto duchów, które nazywano kaukaską Hiroszimą.
Walki trwały do wiosny 1994 r. W maju 1994 r. oba kraje zawarły w Biszkeku rozejm i zawieszenie broni, lecz konflikt azerbejdżańsko-ormiański o Górski Karabach pozostał nierozwiązany. Trwające potem przez ćwierć wieku próby mediacji nie przyniosły żadnych konkretnych rezultatów.
Tereny zajęte przez Armenię stanowiły około 17% terytorium Azerbejdżanu. Większość tych zajętych przez Armenię terenów nigdy nie wchodziła w skład Obwodu Autonomicznego Górskiego Karabachu. Oprócz samego Górskiego Karabachu były to również położone wokół niego rejony Laçın, Kəlbəcər, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl, część rejonu Füzuli i większość rejonu Ağdam. Do wybuchu konfliktu zdecydowaną większość ludności w tych rejonach stanowili Azerbejdżanie. Wszyscy zamieszkujący te tereny Azerbejdżanie z nich uciekli. Zajęte przez Armenię terytoria były powszechnie uznawane na arenie międzynarodowej za część Azerbejdżanu. Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła kilka rezolucji nakazujące Armenii wycofanie jej wojsk z okupowanych terytoriów Azerbejdżanu. Początkowo tereny zajęte poza Obwodem Autonomicznym Górskiego Karabachu były traktowane przez Ormian jako potencjalna karta przetargowa w rokowaniach z Azerbejdżanem, dotyczących przyszłego statusu Górskiego Karabachu. Z czasem jednak władze karabaskie zaczęły tam osiedlać Ormian, w tym Ormian z Syrii i Libanu, co wywoływało zdecydowany sprzeciw Azerbejdżanu.
Chociaż konflikt o Górski Karabach rozpoczął się pod hasłami przyłączenia tego regionu do Armenii, oficjalnie tego przyłączenia w Armenii nie proklamowano. Na zajętych terenach Azerbejdżanu powstała nie uznawana w świecie separatystyczna Republika Górskiego Karabachu, zwana również przez Ormian Republika Arcach. Siedzibą jej władz stało się miasto Stepanakert (do 1923 r. nosiło ono nazwę Xankəndi, która obecnie jest używana w Azerbejdżanie), za czasów sowieckich będące siedzibą władz Obwodu Autonomicznego Górskiego Karabachu. Faktycznie władze karabaskie opierały się na ustawodawstwie, finansowaniu oraz siłach zbrojnych Armenii. Armeńska ustawa z 24.03.1994 r. zakładała ścisłą współpracę organów ustawodawczych Górskiego Karabachu i Armenii oraz stosowanie w tym pierwszym aktów przyjmowanych w Erywaniu. Jednocześnie podkreślało się także, iż Górski Karabach stał się de facto prowincją Armenii, a Ministerstwo Finansów Armenii finansowało Górski Karabach za pomocą „bezzwrotnych kredytów”. Jako walutę w tym parapaństwie wprowadzono funkcjonujący w Armenii dram, samochody posiadały armeńskie tablice rejestracyjne, telefoniczny numer kierunkowy był taki sam jak w Armenii, wyjeżdżając za granicę Ormianie z Karabachu używali paszportów Armenii. W Karabachu stacjonowały armeńskie wojska i poborowi z Armenii odbywali tam służbę.
Od uzyskania niepodległości Azerbejdżan i Armenia nie utrzymywały żadnych stosunków dyplomatycznych. Między oboma krajami nie było żadnych przejść granicznych, wymiany pocztowej, łączności telefonicznej, nie istniały połączenia samolotowe i kolejowe.
Konflikty narodowościowe na Zakaukaziu stworzyły nową sytuację geopolityczną. Gruzja wyraźnie wybrała orientację prozachodnią i opowiedziała się za kursem integracji z UE. Azerbejdżan zajął miejsce pośrodku, pomiędzy Moskwą i Brukselą, ale wszystkie najważniejsze inwestycje, przede wszystkim w sektorze energetycznym, były realizowane we współpracy z państwami zachodnim i zorientowane na rynki zachodnie. W obu państwach nie pozostało rosyjskich baz wojennych, Gruzja wyraziła gotowość wstąpić do NATO, dla Azerbejdżanu głównym sojusznikiem stała sie Turcja. Natomiast Armenia związała się sojuszem wojskowym z Rosją, która dostarczała jej uzbrojenie. W Armenii znajduje się rosyjska baza wojskowa, a rosyjscy pogranicznicy kontrolują granicę z Turcją i Iranem. Firmy rosyjskie przejęły w Armenii zdecydowaną większość tamtejszej infrastruktury – linie energetyczne, gazociągi, ważniejsze zakłady przemysłowe.
Po podpisaniu rozejmu i zawieszenia broni w 1994 r. w Azerbejdżanie nastąpiła stabilizacja, lecz znajdował się on w trudnej sytuacji ekonomicznej. W kraju, który liczył wówczas 7,5 miliona mieszkańców, około 800 tysięcy z nich stanowili uchodźcy z Armenii i terenów Azerbejdżanu okupowanych przez Armenię. Uchodźcy mieszkali w barakach, wagonach kolejowych, internatach, sanatoriach. Tym setkom tysięcy ludzi trzeba było zapewnić wyżywienie, opiekę medyczną, zasiłki pieniężne, znaleźć miejsca pracy. Był to bardzo duży ciężar dla państwa, który hamował jego rozwój.
Atutem Azerbejdżanu były jego surowce mineralne. W 1994 r. podpisano z zachodnimi firmami naftowymi porozumienie dotyczące eksploatacji złóż ropy naftowej na Morzu Kaspijskim, tzw. Kontrakt Stulecia. Pozostawała jednak kwestia transportu wydobywanej ropy na Zachód. Jedyny istniejący wówczas rurociąg biegł z Baku do rosyjskiego portu Noworosyjsk nad Morzem Czarnym, a Rosja nie chciała dopuścić do budowy rurociągów omijających jej terytorium. W latach 2002-2006 zbudowano nowy rurociąg Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC), biegnący z Baku przez terytorium Gruzji do tureckiego portu Ceyhan nad Morzem Śródziemnym. Był to pierwszy w krajach WPN rurociąg naftowy omijający terytorium Rosji. Po uruchomieniu rurociągu BTC wydobycie ropy naftowej w Azerbejdżanie bardzo wyraźnie wzrosło. Przełożyło się na wzrost wpływów do budżetu i przyrost PKB.
Drugim ważnym rurociągiem stal się zbudowany w latach 2004-2007 gazociąg Baku-Tbilisi-Erzurum (BTE), biegnący z Baku przez terytorium Gruzji do tureckiego miasta Erzurum. Pozwolił on Gruzji uniezależnić się od rosyjskiego Gazpromu, który w końcu 2006 r. ponad dwukrotnie podniósł ceny gazu sprzedawanego Gruzji. Od 2007 r. Gruzja większość potrzebnego jej gazu zakupuje od Azerbejdżanu, po wyraźnie niższych cenach. Kolejnym przedsięwzięciem związanym z eksportem gazu do Europy był gazociąg Trans Anatolijski (TANAP) zbudowany w latach 2015-2015, który biegnie od brzegów Morza Kaspijskiego przez Azerbejdżan, Gruzję i Turcję do granicy z Grecją. Ten z kolei został połączony z Gazociągiem Transadriatyckim, biegnącym z Grecji do Włoch, którego budowę zakończono w 2020 r.
W pierwszym dziesięcioleciu XXI w. Azerbejdżan stał się najszybciej rozwijającym się gospodarczo krajem Zakaukazia. Do projektów energetycznych doszły projekty transportowe. W latach 2008-2017 zbudowano linię kolejową z Achalkalaki (Achałkałaki) w Gruzji do Karsu we wschodniej Turcji. W ten sposób połączono systemy kolejowe Azerbejdżanu, Gruzji i Turcji, tworząc linię kolejową Baku–Tbilisi–Kars (BTK). Zbudowano także odpowiednią infrastrukturę portowo-kolejową ułatwiającą transport przez Morze Kaspijskie, co czyni tą trasę atrakcyjną z ekonomicznego punktu widzenia. Towary z Chin przewożone przez Kazachstan i Morze Kaspijskie, dzięki linii kolejowej BTK mogą dotrzeć do Europy w ciągu 12-15 dni.
Po śmierci Heydara Aliyeva w 2003 r. prezydentem Azerbejdżanu został jego syn Ilham Aliyev (İlham Əliyev). Od 2012 r., gdy w Baku odbył się Konkurs Piosenki Eurowizji, Azerbejdżan bardziej zaistniał medialnie w świecie. W kolejnych latach w Azerbejdżanie odbywały się inne znaczące imprezy jak np. pierwsze Igrzyska Europejskie, Puchar Świata w szachach, Grand Prix Azerbejdżanu Formuły 1.
Konflikt o Górski Karabach, po zakończeniu działań wojennych w 1994 r., przeszedł w stan zamrożonej wojny. Pierwszy prezydent Armenii, Lewon Ter-Petrosjan, zdawał sobie sprawę, iż taka sytuacja nie może trwać wiecznie. Na konferencji prasowej 26.09.1997 r. wypowiedział się za kompromisowym rozwiązaniem konfliktu i osiągnięciem porozumienia z Azerbejdżanem. W ormiańskiej prasie ukazał się 01.11.1997 r. jego artykuł zatytułowany „Wojna czy pokój ? Czas się zastanowić”. Artykuł ten wywołał polityczną burzę w Armenii, co w efekcie doprowadziło do dymisji Lewona Ter-Petrosjana ze stanowiska prezydenta 03.02.1998 r. Nowym prezydentem został Robert Koczarian, który w latach 1994–1996 pełnił funkcję prezydenta separatystycznej Republiki Górskiego Karabachu. Wraz z nim do władzy doszedł tzw. klan karabaski i przez następne dwa dziesięciolecia scena polityczna Armenii była zdominowana przez wychodźców z Górskiego Karabachu, kontrolujących również kluczowe gałęzie gospodarki.
Prowadzone przez ćwierć wieku negocjacje między Azerbejdżanem i Armenią, mające doprowadzić do zakończenia konfliktu o Górski Karabach, znalazły się w impasie. Armenia chciała aby najpierw uzgodniono status Górskiego Karabachu, zdecydowanie nie zgadzając się na pozostanie jego nawet pod symboliczną jurysdykcją Azerbejdżanu. Natomiast Azerbejdżan chciał aby Armenia najpierw wycofała wojska z okupowanych azerbejdżańskich terytoriów wokół Górskiego Karabachu, a potem przystąpiono do uzgadniania jego statusu, wykluczając możliwość niepodległości lub przyłączenia Górskiego Karabachu do Armenii.
Mimo zawieszenia broni na linii rozdzielającej armie obu państw często dochodziło do wymiany ognia, a czasem do walk. Do największej eskalacji walk doszło na początku kwietnia 2016 r. Kilkudniowe starcia były najbardziej intensywnymi od czasu zawarcia porozumienia o zawieszeniu broni w 1994 r.
W 2018 r. antyrządowe protesty w Armenii doprowadziły do odsunięcia od władzy klanu karabaskiego. Stanowisko premiera, kluczowego w armeńskim systemie politycznym od 2018 r., objął dziennikarz i opozycjonista Nikol Paszinian. Początkowo wydawało się, iż jest on gotów zintensyfikować negocjacje z Azerbejdżanem. Jednak zamiast tego, już po roku od objęcia przez niego stanowiska premiera, sytuacja zaczęła się coraz bardziej zaogniać.
W maju 2019 r. Paszinian przybył do karabaskiego miasta Şuşa (Szusza), dawnej stolicy chanatu karabaskiego, mającego bardzo duże znaczenie dla azerbejdżańskiej kultury. Do 1992 r. to miasto było swego rodzaju azerbejdżańską enklawą w Górskim Karabachu i absolutną większość jego mieszkańców stanowili Azerbejdżanie. 09.05.2019 r. premier Armenii wziął udział w imprezie, na której Ormianie świętowali 27 rocznicę zdobycia przez nich Szuszy, gdzie na oczach kamer tańczył z jej uczestnikami i wznosił toasty w gronie gości tej imprezy.
Przemawiając podczas otwarcia panormiańskich igrzysk letnich w Górskim Karabachu 05.08.2019 r. Paszinian stwierdził: „Arcach (używana przez Ormian nazwa Górskiego Karabachu) to Armenia i kropka”. Nie pozostał jemu dłużny prezydent Azerbejdżanu. Występując we wrześniu 2019 r. na międzynarodowym klubie dyskusyjnym „Wałdaj” w Soczi, Ilham Aliyev oświadczył: „Karabach to Azerbejdżan i wykrzyknik”.
Zwiastunem, iż konflikt może znowu przerodzić się w otwartą wojnę, były starcia między wojskami obu państw na granicy azerbejdżańsko-armeńskiej w lipcu 2020 r., na obszarze armeńskiej prowincji Tawusz i azerbejdżańskiego rejonu Towuz. Zginęło w nich kilkunastu azerbejdżańskich żołnierzy, w tym jeden z generałów. Po zawieszeniu broni między Azerbejdżanem i Armenią w 1994 r., wybuchające okresowo walki były toczone na linii rozdzielającej obie armie, biegnącej od granicy irańsko-azerbejdżańskiej do górskiego pasma Murovdağ. Natomiast w lipcu 2020 r. starcia nieoczekiwanie miały miejsce daleko od tego obszaru, przy czym niedaleko od terenów gdzie toczyły się walki przechodzą azerbejdżańskie rurociągi naftowe i gazowe.
Oliwy do ognia dodała inauguracja prezydenta separatystycznej Republiki Górskiego Karabachu, Araika Aratiuniana, która odbyła się 21.05.2020 r. w Szuszy. Gdy Araik Aratiunian 19.09.2020 r. ogłosił o przeniesieniu parlamentu tego parapaństwa do Szuszy w Azerbejdżanie potraktowano to jak policzek.
Wybuchłe 27.09.2020 r. kolejne walki między wojskami Armenii i Azerbejdżanu w Karabachu szybko przekształciły się w wojnę na pełną skalę. Było to jednak inna wojna, niż pierwsza wojna o Karabach w latach 90., a azerbejdżańska armia była do niej znacznie lepiej przygotowana. Azerbejdżan przeznaczał wyraźnie więcej niż Armenia środków finansowych na modernizację swojej armii, zakupując uzbrojenie m.in. w Turcji i w Izraelu. Były to również drony bojowe, których użycie na szeroką skalę odegrało bardzo dużą rolę w czasie walk. W azerbejdżańskiej armii pojawiły się nowe kadry, wykształcone w tureckich akademiach wojskowych.
W ciągu kilku tygodni azerbejdżańska armia zajęła około 30% kontrolowanego przez Ormian terytorium, zdobywając Cəbrayıl, Hadrut, Füzuli, Zəngilan, Qubadlı. Nie mogąc powstrzymać azerbejdżańskiej ofensywy ormiańska armia ostrzeliwała rakietami azerbejdżańskie miasta, chcąc wywrzeć w ten sposób nacisk na Azerbejdżan. Wśród nich było miasto Gəncə (Gandża), drugie co do wielkości miasto Azerbejdżanu. Nie zatrzymało to jednak azerbejdżańskiej ofensywy.
Nie wiadomo było jaka będzie reakcja Rosji, którą łączy z Armenią sojusz obronny. Rosja dostarczała Armenii uzbrojenie w czasie działań wojennych, ale wojskowo nie zaangażowała się w nie bezpośrednio. Prezydent Rosji Władimir Putin stwierdził, że zobowiązania sojusznicze Rosji dotyczą terytorium Armenii, natomiast walki toczą się na terytorium Karabachu, uznawanego za część Azerbejdżanu.
07.11.2020 r. azerbejdżańskie wojska zdobyły Szuszę, co wywołało euforię w Azerbejdżanie. Miasto to zajmuje strategiczne położenie w centralnej części Karabachu i jego zdobycie praktycznie przesądzało losy wojny. Premier Armenii zwrócił się do Rosji o pośrednictwo w podpisaniu zawieszenia broni. W nocy z 09.11 na 10.11.2020 r. prezydent Azerbejdżanu Ilham Aliyev, premier Armenii Nikol Paszinian, i prezydent Rosji Władimir Putin, podpisali oświadczenie o rozejmie i wstrzymaniu walk w Karabachu.
Zgodnie z podpisanym dokumentem wojska Azerbejdżanu i Armenii pozostały od 10.11.2020 r. na zajmowanych przez siebie pozycjach. Do 01.12.2020 r. Armenia zwróciła Azerbejdżanowi rejony Kəlbəcər, Ağdam i Laçın. Wyjątkiem jest pięciokilometrowy pas wzdłuż głównej drogi z Górskiego Karabachu przez Laçın do Armenii, tzw. korytarz laczyński.
Wzdłuż linii rozgraniczenia jako siły rozjemcze rozmieszczono wojska rosyjskie w sile 1960 żołnierzy z etatowym wyposażeniem i transporterami opancerzonymi. Mają one tam przebywać przez okres pięciu lat, z automatycznym przedłużeniem na następne pięć lat, jeśli jedna ze stron nie zadeklaruje na 6 miesięcy przed upływem tego okresu decyzji o rezygnacji z obecności tam sił rozjemczych.
Azerbejdżan odzyskał około 75% terytorium, kontrolowanego do września 2020 r. przez separatystyczną Republikę Górskiego Karabachu. Odniósł on niewątpliwy sukces militarny, ale swoje wpływy w regionie umocniła Rosja. Ponieważ jednak Azerbejdżan ma zawarty sojusz wojskowy z Turcją, z którą Rosja musi się coraz bardziej liczyć, według prognoz nie powinna się raczej powtórzyć sytuacja, która miała miejsce w Abchazji i Południowej Osetii.
Podpisany rozejm nie jest traktatem pokojowym, który zakończyłby ostatecznie konflikt między Azerbejdżanem i Armenią. Zdecydowanie silniejszą pozycję ma jednak obecnie Azerbejdżan. Prezydent Azerbejdżanu Ilham Aliyev nie wykluczył przyznanie Ormianom w Górskim Karabachu autonomii kulturowej.
W najbliższym czasie przed Azerbejdżanem staje kilka wyzwań. Na odzyskanych przez Azerbejdżan terytoriach przyjdzie odbudowywać infrastrukturę, co wymaga dużych nakładów finansowych. Coraz więcej mówi się o dywersyfikacji gospodarczej, aby zmniejszyć zależność od sektora wydobywczego. Azerbejdżan ma ku temu duże możliwości, inna kwestia na ile zostanie to wykorzystane. Kolejnym zadaniem jest niwelowanie różnic w poziomie życia i zarobków między bardzo dynamicznie rozwijającą się stolicą, a prowincją.