Rzeźba w drewnie

Historia rzeźby w drewnie sięga bardzo zamierzchłych czasów. Drewno należy do najstarszych materiałów rzeźbiarskich, zaczęto wykorzystywać je do tworzenia zdobionych przedmiotów równie dawno jak glinę, a może jeszcze wcześniej. Cechy tego materiału, jego łatwopalność, butwienie, podatność na działanie szkodników, sprawia iż jedynie nieliczne przedmioty drewniane z bardziej odległych epok dotrwały do naszych czasów.

Lasy Azerbejdżanu porastają różnorodne gatunki drzew. Do produkcji wyrobów drewnianych używano głównie drewno orzecha, kasztana, dębu, buka, drzewa żelaznego (parocja perska). Rzemieślnicy zajmujący się obróbką drewna mieli duże doświadczenie w ocenianiu wieku drzewa i przydatności jego drewna do obróbki. W obróbce drewna miały znaczenie jego cechy jakościowe jak twardość i elastyczność.

Drewno było szeroko wykorzystywane w architekturze Azerbejdżanu. Wykonywano z niego kolumny, okna, drzwi, zadaszenia, schody i poręcze, balkony i werandy oraz ich zdobienia, altany. Pałace władców i siedziby feudałów posiadały zdobione wrota oraz drzwi, rzeźbione drewniane kolumny, ozdobne stropy. Przykładem zachowanego do dziś ozdobnego stropu jest strop w sali przyjęć, na parterze pałacu szekińskich chanów w Şəki, wykonany z kilkunastu tysięcy małych drewnianych elementów, bez użycia kleju i gwoździ.

Oddzielny temat to ozdobne okna şəbəkə, przypominające witraże, z których znane jest rzemiosło artystyczne Azerbejdżanu. Więcej informacji o şəbəkə oraz zdjęcia można znaleźć w innej części sekcji poświęconej rzemiosłom artystycznym: https://azerbejdzan.eu/sebeke/.

Wraz z rozprzestrzenianiem się islamu na terenie Azerbejdżanu zaczęto budować meczety. Część elementów meczetu była budowana z drewna. Jednym z nich są charakterystyczne dla meczetów duże drzwi wejściowe. Innym elementem meczetu, który z reguły jest robiony z drewna, jest minbar (az. minbər). Jest to kazalnica, ustawiana na prawo od mihrabu, niszy wskazującej kierunek Mekki, w którym powinni się modlić muzułmanie. Niektóre minbary w meczetach Azerbejdżanu są bardzo kunsztownie wykonane. Z drewna jest również wykonany rəhil, składana podstawka (rodzaj pulpitu) na której umieszcza się Koran w czasie jego czytania lub recytacji. Zwykle jest on zdobiony wyrzeźbionymi geometryczno-roślinnymi wzorami w stylu arabeski.

Dawniej w domach, zwłaszcza zamożniejszych osób, można było ujrzeć rzeźbione drzwi i okna, rzeźbione balkony, rzeźbione meble, ozdobne skrzynie i szkatułki. Przedmioty wykonane z drewna były powszechne w gospodarstwie domowym. W kuchni były to beczki, kadzie, wiadra, maselnice, czerpaki, a do wyrobu tych przedmiotów używano drewna z określonych gatunków drzew, gdzie zwracano uwagę na smak drewna. Drewno niektórych gatunków drzew nie nadawało się do wyrobu naczyń domowych, gdyż przechowywana w nich żywność przybierała nieprzyjemny, gorzki smak. Z drewna wykonywano również łyżki. Wśród nich wyróżniały się ozdobne łyżki do szerbetu (şәrbәt qaşığı), słodkiego napoju przyrządzanego na bazie owoców, jagód, ziół.  

Przez wieki, wraz z rzeźbą w drewnie, rozwijała się również technika inkrustacji (xatəmkarlıq). W tej technice ozdabiano meble, lustra, szkatułki, instrumenty muzyczne, zestawy do gry w szachy i w nərd (odmiana tryktraka), kolby broni palnej. W ostatnich latach azerbejdżańscy artyści zaczęli również tworzyć prace w technice intarsji i markieterii.

Obecnie tradycje rzeźby w drewnie są kultywowane zwłaszcza w rejonach posiadających duże obszary leśne – np. Qəbələ, Şəki, Lənkəran. Często wykorzystuje się cenne gatunki drewna jak orzech, buk, kasztan. Wśród drewnianych souvenirów często spotyka się różnego rodzaju figury oraz obrazy rzeźbione w drewnie. Oryginalnym wyrobem są składane drewniane wazy na owoce.