Pamiątki. Co można przywieźć z Azerbejdżanu

Souveniry

Ręcznie tkane dywany

Ręcznie tkane dywany są najsłynniejszym i często kupowanym wyrobem rzemiosła artystycznego Azerbejdżanu. Część turystów powstrzymuje się przed kupnem dywanu, z obawy, że zajmie on zbyt wiele miejsca i nie zmieści się w bagażu. Tymczasem ręcznie tkany dywan, nawet dość sporych rozmiarów, można złożyć w niedużą kostkę i w takiej postaci bez większych problemów zmieści się on w walizce. W przypadku kupowania dużych dywanów większość sklepów dywanowych w Baku może przesłać zakupiony dywan na wskazany adres.

Cena dywanu zależy od ilości węzłów na centymetr kwadratowy, ilości użytych barwników, na ile skomplikowany jest jego ornament, ile czasu poświęcono na wykonanie dywanu. Ważną rolę odgrywa wiek dywanu – im jest on starszy, tym jest droższy. Wielkość dywanu nie jest czynnikiem decydującym, dywan o rozmiarze 1,5×2,5 m może kosztować np. 500 USD, a dywanik 1×1 m 1000 USD. Rozpiętość cenowa jest tak ogromna, iż nie można mówić o średniej cenie dywanu. Najtańsze malutkie dywaniki można kupić już za 20-30 USD, dywany z najwyższej półki kosztują tyle ile bardzo dobry samochód, najdroższe stare dywany sprzedawane są na aukcjach za miliony dolarów.

Zabronione jest wywożenie z Azerbejdżanu dywanów wykonanych przed 1960 r. Należy to sprawdzać, gdyż przepisy się zmieniają i z upływem lat za granicę wiekową może być uznany młodszy rocznik. Nie ma problemów z wywozem dywanów nowych. W przypadku dywanów o powierzchni powyżej 1 m² dla wywozu zagranicę potrzebne jest zezwolenie wydawane przez bakińskie Muzeum Dywanów, które obecnie przy zakupie załatwia każdy sklep dywanowy w Baku. Zezwolenie to nie jest potrzebne, jeśli dywan ma powierzchnię mniejszą niż 1 m². Jeśli kupujemy dywan gdzieś na prowincji, u osoby prywatnej, należy jego przynieść do bakińskiego Muzeum Dywanów, dla dokonania ekspertyzy i otrzymania zezwolenia na wywóz. Zezwolenie na wywóz dywanu jest płatne.

Więcej informacji o azerbejdżańskich dywanach oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej rzemiosłom artystycznym.

Ornament dywanowy

Jedwabne chusty kəlağayı

Przez długie wieki ziemie Azerbejdżanu słynęły z produkcji jedwabiu i wyrobu tkanin jedwabnych, bardzo cenionych na rynkach Europy. Jednym z elementów tradycyjnego azerbejdżańskiego kobiecego stroju są jedwabne chusty kəlağayı, wytwarzane metodą batiku. Ornament wzorów na tych chustach był różny w poszczególnych regionach Azerbejdżanu. W ornamentach współczesnych kəlağayı często znajduje się symbol buta, przypominający płomyk ognia lub kroplę wody. Dziś te chusty są jednym z najczęściej kupowanych przez turystów souvenirów – z reguły kupują je kobiety.

Więcej informacji o jedwabnych chustach kəlağayı oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej rzemiosłom artystycznym.

Ornament dywanowy

Hafty

Haftowanie było niegdyś jednym z najbardziej rozpowszechnionych rzemiosł artystycznych Azerbejdżanu. Zdobione haftami przedmioty cieszyły się wielkim wzięciem, a podróżnicy przebywający na terenie Azerbejdżanu pisali o dużym wrażeniu, jakie wywarły na nich te wyroby.

Najbardziej prężnym ośrodkiem hafciarstwa w Azerbejdżanie, już od dłuższego czasu, jest miasto Şəki. Turyści najczęściej kupują haftowane obrazy i haftowane poszewki na poduszki.

Więcej informacji o azerbejdżańskich haftach oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej rzemiosłom artystycznym.

Ornament dywanowy

Wyroby jubilerskie

Azerbejdżan posiada bardzo bogate tradycje ręcznie robionej złotej i srebrnej biżuterii. Z pewnością przyczyniło się do tego wielkie zamiłowanie kobiet Azerbejdżanu do solidnej biżuterii. Złote wyroby jubilerskie są nieodzownym prezentem wręczanym przez mężczyzn w czasie zaręczyn i zaślubin.

Więcej informacji o azerbejdżańskich wyrobach jubilerskich oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej rzemiosłom artystycznym.

Ornament dywanowy

Ręcznie kute wyroby miedziane

Dawniej w Azerbejdżanie ręcznie kute wyroby miedziane były szeroko rozpowszechnione w życiu codziennym. Odznaczały się one dużą różnorodnością form i bogactwem ornamentów. Najbardziej znanym ośrodkiem produkcji wyrobów miedzianych była położona w górach osada Lahıc, która do dziś jest najlepszym miejscem dla ich zakupu.

Cena wyrobu zależy od ilości włożonej w niego pracy, ilości ornamentu, jego wielkości. Turyści z reguły kupują przedmioty o mniejszych gabarytach – lampki, nieduże dzbanki czy czarki, bransoletki. Są jednak i tacy którzy kupują samowary, dzbany lub zdobione tace.

Więcej informacji o azerbejdżańskich wyrobach miedzianych oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej rzemiosłom artystycznym.

Ornament dywanowy

Ceramika

W pokładach glin ceramicznych na terytorium Azerbejdżanu występuje większość rodzajów gliny. Tradycje wytwarzania ceramiki mają tu wielusetletnią historię. W średniowieczu ceniona była wytwarzana na terenie Azerbejdżanu ceramika glazurowana. Najbardziej znanym ośrodkiem ceramiki glazurowanej było w tym czasie miasto Bajłakan (Beyləqan), gdzie wytwarzano glazurowane naczynia, ozdobne płytki i cegły.

Najwięcej rzemieślników wytwarzających ceramikę jest obecnie w Baku. Znanym ośrodkiem ceramiki jest również Şəki, gdzie w 2018 r. otwarto Centrum ceramiki i sztuki użytkowej.

Więcej informacji o azerbejdżańskiej ceramice oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej rzemiosłom artystycznym.

Ornament dywanowy

Czapki

Tradycyjnym nakryciem głowy mężczyzn w Azerbejdżanie była papacha (az. papaq). Dziś, jako souvenir, najczęściej sprzedawana jest charakterystyczna puszysta papacha z długim włosiem – çoban papağı. Dawniej jednak zajmowała ona najniższe miejsce w hierarchii papach. Prestiżowa była papacha wykonana z karakuła – zbiorcza nazwa papach robionych ze skór karakułów to buxara papaq. W sklepach z souvenirami takie czapki trafiają się znacznie rzadziej i jeśli są zrobione z naturalnego futra karakułów ich cena jest znacznie wyższa.

Innym tradycyjnym nakryciem głowy, noszonym zarówno przez mężczyzn jak i kobiety, był araxçın (araqçın). To okrągła czapka, szyta z różnych materiałów, dawniej była ona noszona przede wszystkim przez młodych ludzi. Męskie czapki były wyraźnie bardziej proste, zdobione geometrycznymi ornamentami lub bez żadnych zdobień. Czapki kobiece były znacznie bogaciej zdobione. Araxçın noszony był tylko w domu. Wychodząc z domu mężczyźni zawsze wkładali papachę na głowę, a kobiety zakładały chusty.

Więcej informacji o tradycyjnych czapkach oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej tradycyjnym strojom.

Męską czapką, która stała się symbolem drugiej połowy XX w., jest aerodrom. Ta szeroka płaska czapka, przypominająca kaszkiet, była bardzo rozpowszechniona na Kaukazie w latach 50.-80. ubiegłego wieku. Szczyt jej popularności to lata 70. Był to wówczas wręcz znak rozpoznawczy ludzi z Kaukazu. Aerodrom to po rosyjsku lotnisko, co nawiązuje do wielkości tych czapek, bowiem zwykle były one bardzo szerokie. Według przekazów ten rodzaj czapek pojawił się na Kaukazie w końcu XIX w., za sprawą Sycylijczyków i jego pierwowzorem była sycylijska czapka coppola siciliana.

Ornament dywanowy

Tradycyjne obuwie

W sklepach z wyrobami rzemiosła artystycznego i pamiątkami, można napotkać charakterystyczne obuwie wschodniej proweniencji z zadartymi noskami, przez sprzedawców nazywane çarıq. Dawniej było to proste obuwie, rodzaj chodaków przypominających kierpce, robione z jednego kawałka skóry i rozpowszechnione wśród ludności wiejskiej. Dziś obuwie sprzedawane dla turystów pod nazwą çarıq to z reguły wyrób pamiątkarski, pokryty zdobieniami, który wyraźnie różni się od dawnej najprostszej wersji. Sprzedawcy mający przed sobą turystów z krajów słowiańskich często używają rosyjskiej nazwy чарыхи/чарыки (czarychi/czaryki).

Więcej informacji o tradycyjnym obuwiu oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej tradycyjnym strojom.

Ornament dywanowy

Rzeźba w drewnie i drewniane souveniry

Lasy Azerbejdżanu porastają różnorodne gatunki drzew. Drewno było szeroko wykorzystywane w architekturze Azerbejdżanu, a przedmioty wykonane z drewna były powszechne w gospodarstwie domowym. Dawniej w domach, zwłaszcza zamożniejszych osób, można było ujrzeć rzeźbione drzwi i okna, rzeźbione balkony, rzeźbione meble, ozdobne skrzynie i szkatułki.

Obecnie tradycje rzeźby w drewnie są kultywowane zwłaszcza w rejonach posiadających duże obszary leśne – np. Qəbələ, Şəki, Lənkəran. Często wykorzystuje się cenne gatunki drewna jak orzech, buk, kasztan. Wśród drewnianych souvenirów często spotyka się różnego rodzaju figury oraz obrazy rzeźbione w drewnie. Oryginalnym wyrobem są składane drewniane wazy na owoce.

Więcej informacji o azerbejdżańskiej rzeźbie w drewnie oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej rzemiosłom artystycznym.

Ornament dywanowy

Zestawy do gry w nərd (nardy)

Wśród gier prawdziwą pasją mieszkańców Azerbejdżanu jest nərd. W byłym Związku Radzieckim rozpowszechniona jest rosyjska nazwa tej gry нарды (nardy). Będąc w Azerbejdżanie raczej na pewno ujrzymy gdzieś ludzi grających w nərd – w domu, na podwórzu, w czajchanie (herbaciarni), w parku, na pikniku.

Ta stara wschodnia gra planszowa istnieje według świadectw historycznych już około 5000 lat i w podobnych w zasadzie wariantach jest znana jako tavla w Turcji, diagramismos w Grecji, tavola reale we Włoszech, tablero w Hiszpanii, trick-track we Francji, tryktrak w Polsce, bretspiel w Niemczech, backgammon u Anglosasów. Wszystkie warianty gry sprowadzają się do jednego celu – wygrywa ten, kto pierwszy przeprowadzi swoje pionki wokół planszy, ilość ruchów ustala się z pomocą rzutów dwóch kości.

Pasjonaci gier planszowych kupują w Azerbejdżanie ręcznie robione zestawy do tej gry.

Ornament dywanowy

Obrusy

Obrus to praktyczna pamiątka z podróży. Zdecydowanie częściej na kupno obrusu decydują się kobiety. W Azerbejdżanie uwagę przyciągają kolorystyka i wzornictwo. Niektóre obrusy nawiązują do dywanowych ornamentów. Najdroższe są ręcznie wyszywane obrusy, z reguły jedwabnymi nićmi. Dawniej na wykonanie bogato zdobionych wyszywanych obrusów poświęcano całe miesiące pracy.

Ornament dywanowy

Poduszki, mütəkkə

Poduszki były jednym z atrybutów wnętrza domostw w Azerbejdżanie. Kładziono je na dywanach i na nich siadano. W zamożnych domach rozkładano je na odmianie dużej otomany, noszącej nazwę taxta (tachta), którą zaścielano dywanami. Na takiej tachcie usadawiano gości, aby ugościć ich jedzeniem i porozmawiać.

Wschodnie poduszki, pokryte bogatym ornamentem o nasyconych kolorach, sprowadzano do Rzeczpospolitej z Turcji i Persji w okresie sarmatyzmu. Nazywano je jastyki, co pochodzi od słowa yastıq z języków turkijskich, oznaczającego poduszkę – stąd pochodzi późniejsza polska nazwa jasiek.

Bardzo charakterystyczne są poduszki noszące nazwę mütəkkə, kształtem przypominające wałek. W języku azerbejdżańskim nazwę mütəkkə noszą również słodycze, rodzaj rogalików, kształtem przypominające te poduszki. Większe mütəkkə służyły jako oparcie pleców, na mniejszych opierano ręce.

Często sprzedawane ozdobne poduszki są pokryte barwnymi dywanowymi ornamentami. Można również kupić poszwy na poduszki.

Ornament dywanowy

Szklaneczki do herbaty

Tradycyjnie do picia herbaty w Azerbejdżanie służą specjalne szklaneczki, które kształtem przypominają gruszę, stąd ich nazwa armudu stəkanarmud to po azerbejdżańsku grusza. Uważa się, że taki kształt pozwala o wiele lepiej wydobyć aromat herbaty, oraz dłużej utrzymuje jej ciepło. Mężczyźni natomiast twierdzą, że kształt ten przypomina kobiecą talię i dlatego tak przyjemnie trzymać taką szklaneczkę w dłoniach…

W azerbejdżańskich czajchanach (herbaciarniach, az. çayxana), herbata podana jest zwykle w prostych szklaneczkach armudu. Natomiast w domach, podczas przyjmowania gości, herbata podawana jest często w szklaneczkach kryształowych. Począwszy od lat 90. Azerbejdżanie, bardzo lubiący cenione czeskie kryształy, zaczęli zamawiać w Czechach kryształowe szklaneczki armudu, których wcześniej tam nie produkowano. Dziś można je kupić w azerbejdżańskich sklepach. Turyści odwiedzający Azerbejdżan najczęściej kupują ręcznie malowane szklaneczki armudu. Można również kupić komplety szklaneczek w ozdobnych pudełkach.

Więcej informacji o azerbejdżańskiej herbacie i tradycjach herbacianych oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej kuchni.

Ornament dywanowy

Lalki w tradycyjnych strojach

Prawie wszędzie w świecie można dziś kupić lalki w miejscowych tradycyjnych strojach, które ukazują kulturę danego państwa czy regionu. Odmienne stroje, bogata kolorystyka, różne techniki wykonania oraz połączenia materiałów pokazują zróżnicowanie kultur, ras ludzkich i narodowości. Lalka to wspomnienie z podroży, ale czasem także przywołuje wspomnienia z dzieciństwa.

Lalki w tradycyjnych strojach najłatwiej kupić w Baku, gdzie jest ich największy wybór. Cena lalki zależy nie tylko od wielkości, ale i od tego ile pracy w nią włożono. Najlepsze autorskie lalki są bardzo efektowne.

Ornament dywanowy

Produkty spożywcze, przyprawy, alkohole

Czarny kawior

Przywieziony z podróży słoiczek czarnego kawioru jest efektownym prezentem. Azerbejdżański czarny kawior jest bardzo ceniony w świecie. Najdroższy jest kawior z bieługi, który ma większe ziarna i delikatny smak. Najlepszy jest świeży kawior, stojący przez dłuższy czas na sklepowej półce nie dorównuje jemu smakiem. Obecnie z Azerbejdżanu można wywieźć 125 gramów czarnego kawioru.

Więcej informacji o azerbejdżańskim czarnym kawiorze oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej kuchni.

Ornament dywanowy

Alkohole

Wśród rzeczy, które turyści przywożą z Azerbejdżanu, coraz częściej są azerbejdżańskie alkohole. Często kupowane jest wino. Warto sięgnąć przede wszystkim po droższe wina. Godne polecenia są np. wina Savalan, winiarskiej firmy Aspi Winery.

Zdecydowanie warto kupić miejscowe brandy z wyższej półki – do tej pory produkowane na terenie byłego Związku Radzieckiego gatunki brandy są powszechnie nazywane koniakiem. Najlepsze i najdroższe gatunki brandy są doskonałe, a przy tym sprzedawane w ładnych butelkach i opakowaniach.

Azerbejdżan jest również znany z wódek owocowych. Wśród nich najbardziej ceniona jest wódka z derenia. W sprzedaży są również wódki z dodatkiem ziół – np. yovşan (bylica), kəklikotu (dziko rosnący górski tymianek).

Więcej informacji o azerbejdżańskich alkoholach oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej kuchni.

Ornament dywanowy

Herbata

Azerbejdżan jest najbardziej herbacianym krajem Kaukazu. Herbata jest tutaj wręcz narodowym napojem, który jest symbolem gościnności i zawsze jest serwowany przy przyjmowaniu gości. Nawet jeśli zjawimy się niespodziewanie i niezapowiedziani, a gospodarze będą zupełnie nieprzygotowani na nasze przybycie, możemy być pewni, że zostaniemy ugoszczeni przynajmniej herbatą i towarzyszącymi jej zawsze słodyczami.

Azerbejdżan posiada własne plantacje herbaty, których większość znajduje się w południowo-wschodniej części kraju. Azerbejdżańska herbata cieszy się uznaniem i jest bardzo często kupowana przez turystów. W sprzedaży jest również herbata w ozdobnych opakowaniach.

Więcej informacji o azerbejdżańskiej herbacie i tradycjach herbacianych oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej kuchni.

Ornament dywanowy

Sos z granatów – Narşərab (Nar Şərab)

Owocową wizytówką kraju jest granat. W Azerbejdżanie granat pojawia się w poezji, układa się o nim pieśni, jest popularnym motywem w sztuce. Prawdopodobnie nigdzie na świecie nie ma tyle odmian granatu ile w Azerbejdżanie. Ten owoc był symbolem oficjalnego logo pierwszych Igrzysk Europejskich, które odbyły się w Baku, stolicy Azerbejdżanu, w 2015 r.

Granat jest powszechnie używany w kuchni Azerbejdżanu. Jedną ze specjalności tej kuchni jest sos z granatów – Narşərab (Nar Şərab). Jest to wyśmienity dodatek do pieczonych i smażonych ryb. Azerbejdżanie używają też Narşərab jako dodatek do niektórych szaszłyków i potraw.

Więcej informacji o azerbejdżańskich granatach i sosie z granatów oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej kuchni.

Ornament dywanowy

Konfitury

Konfitury są jedną ze specjalności miejscowej kuchni. W sklepach można kupić konfitury w szerokim asortymencie. Różnorodność konfitur robionych w domach i sprzedawanych na bazarach budzi podziw, wśród nich są nawet konfitury z fiołków, kwiatów bzu, ogórków czy bakłażanów. Najbardziej znany z konfitur jest rejon Qəbələ.

Więcej informacji o azerbejdżańskich konfiturach oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej kuchni.

Ornament dywanowy

Słodycze

Azerbejdżanie bardzo lubią słodycze. Towarzyszą one tutaj zawsze herbacie, a Azerbejdżan jest najbardziej herbacianym krajem na Kaukazie.

Wśród miejscowych ciast i wypieków szczególnie popularna jest paxlava (pachława). To ciasto, które robione jest z bardzo cienkich płatów ciasta i posiada wiele warstw. Każda warstwa ciasta przekładana jest mielonymi orzechami (najczęściej włoskimi), lub migdałami, zmieszanymi z cukrem i różnymi przyprawami, przede wszystkim jest to szafran i kardamon. Istnieją różne odmiany pachławy. Za jedną z najlepszych jest uważana pachława bakińska (Bakı paxlavası). Paxlava jest sprzedawana na wagę, ale również w pudełkach.

Niektóre słodycze spotykane w Azerbejdżanie są znane również w krajach Bliskiego Wschodu i na Bałkanach. Do takich należy lokum, z którego znana jest przede wszystkim Turcja. Inną słodyczą znaną poza Azerbejdżanem jest sucuq. Ta słodycz jest bardzo popularna przede wszystkim w Gruzji, gdzie nosi nazwę czurczchela.

Więcej informacji o azerbejdżańskich słodyczach oraz zdjęcia można znaleźć w sekcji poświęconej kuchni.

Ornament dywanowy

Suszone owoce

Dzięki temu, iż kraj posiada 9 stref klimatycznych, wielką różnorodność przedstawiają występujące w Azerbejdżanie owoce. Suszone owoce są używane w azerbejdżańskiej kuchni i dodawane do różnych potraw – np. suszony dereń, suszony berberys, suszone odmiany śliw o kwaskowatym smaku jak ałycza/ śliwa wiśniowa (az. alça) czy albuxara. Niektóre suszone owoce jak rodzynki czy suszone owoce białej morwy spożywa się jako słodką przekąskę. Na bazarach napotkamy stoiska, gdzie sprzedawane są suszone owoce, a wraz z nimi orzechy, migdały, kasztany, przyprawy. Istnieją również sklepy specjalizujące się w sprzedaży tych produktów, na ogół występują one pod szyldem – Quru meyvələri.

Rzadko spotykana w Polsce jest suszona hurma (az. xurma). W Polsce ten owoc najczęściej jest znany pod nazwami kaki lub persymona. W niektórych sklepach można kupić suszone plastry hurmy w opakowaniach, na bazarach sprzedawana jest z reguły hurma suszona w całości. Zarówno na bazarach, jak i w specjalistycznych sklepach, jest duży wybór różnych gatunków rodzynek. Zdrowotne właściwości mają suszone owoce białej morwy.

Najbardziej cenione suszone morele pochodzą z rejonu Ordubad, położonego w azerbejdżańskiej eksklawie Naxçıvan (Nachiczewan), oddzieloną od Azerbejdżanu przez terytorium Armenii. Dzięki upalnemu latu uprawiane tam owoce są bardzo słodkie. W Azerbejdżanie cenione są zwłaszcza uprawiane w tym rejonie brzoskwinie i morele.

W niektórych sklepach można kupić ozdobne pudełka z rozmieszczonymi w oddzielnych przegródkach różnymi suszonymi owocami, orzechami, migdałami, czasem również i słodyczami.

Więcej informacji o azerbejdżańskich owocach można znaleźć w sekcji poświęconej kuchni.

Ornament dywanowy

Przyprawy

W przeszłości przyprawy należały do grona najdroższych, najbardziej pożądanych dóbr. Choć dzisiaj ich znaczenie nie jest już tak wielkie, nie zmienia to jednak faktu, że stanowią nieodłączny element większości potraw. Obraz świata kuchni, bez powszechnie używanych dziś przypraw, jest wręcz niemożliwy do wyobrażenia. Również dania kuchni azerbejdżańskiej w dużej mierze zawdzięczają swój smak i aromat przyprawom.

Najdroższą przyprawą jest szafran, który jest często używany w azerbejdżańskiej kuchni. Dodaje się jego do potraw, wypieków, napojów. W Azerbejdżanie głównym ośrodkiem uprawy szafranu jest półwysep Abşeron (Abszeron). Ta najdroższa przyprawa świata ma zastosowanie nie tylko w kuchni, ale i w medycynie. Szafran jest również używany jako naturalny barwik. W dawnej Rzeczpospolitej obfite dodawanie szafranu do potraw miało świadczyć o zasobności finansowej gospodarzy, a w kuchni owych czasów królowało zalecenie – „Pieprzno i szafranno, moja mościa panno”.

Popularną przyprawą jest sumaq. To wysuszone i rozdrobnione na proszek, kwaskowate owoce dziko rosnącego krzewu z rodziny sumakowych. Ten ziarnisty, lekko wilgotny proszek o purpurowej lub ciemnoczerwonej barwie, służy do posypywania nim szaszłyków i niektórych dań.

Do niektórych rodzajów pieczonych mięs i szaszłyków często dodaje się kəklikotu – suszony, dziko rosnący górski tymianek. Jest on używany również jako aromatyczny dodatek do herbaty.

Więcej informacji przyprawach używanych w azerbejdżańskiej kuchni można znaleźć w sekcji poświęconej kuchni.