Na kształtowanie się tradycyjnego azerbejdżańskiego stroju wpłynęła historia i tradycje kulturowe. W ciągu wieków w Azerbejdżanie rozwinął się wyrób tkanin, szczególnym uznaniem cieszyły się tkaniny jedwabne, bardzo cenione na rynkach Europy. Sztuka Azerbejdżanu i miejscowe rzemiosła artystyczne są widoczne w zdobieniu ubiorów.

Stroje ewoluowały na przestrzeni wieków. W poszczególnych regionach Azerbejdżanu były one dość podobne do siebie, różniąc się głównie kolorystyką i zdobieniami. Styl odzieży i rodzaj materiału, z której została ona wykonana, odzwierciadlał zamożność noszącej jej osoby, stan cywilny, wiek i dostarczał innych informacji. Dla przykładu młode kobiety ubierały w jaśniejsze stroje, a starsze w stroje o ciemniejszej kolorystyce. Te stroje, które obecnie najczęściej są prezentowane jako tradycyjne stroje azerbejdżańskie, wykształciły się w XIX w.

W drugiej połowie XIX w. zamożne warstwy społeczeństwa zaczęły stopniowo ubierać się w stylu europejskim. W początkach XX w. tradycyjne stroje zaczęły zanikać, noszono je najdłużej przede wszystkim na wsi. Dziś tradycyjne stroje praktycznie odeszły w przeszłość. Można je zobaczyć przede wszystkim w czasie występów zespołów folklorystycznych. Wyjątkiem jest tradycyjne święto Novruz, kiedy sporo ludzi ubiera tradycyjne stroje.

Tradycyjny strój męski

Papaq (Papacha)

Tradycyjnym nakryciem głowy mężczyzn w Azerbejdżanie była papacha (az. papaq). Nazwa tej futrzanej czapki wywodzi się z języków turkijskich. Do XIX w. była ona noszona przede wszystkim na Kaukazie i w Azji Środkowej. Na Kaukazie robiono ją z owczej skóry lub skóry karakuła. W początku XIX w. zaczęli ją nosić rosyjscy Kozacy. Z czasem stała się popularna w całym rosyjskim wojsku i przed I wojną światową była noszona zwłaszcza przez oficerów.

Papacha była bardzo ważną częścią męskiego stroju w Azerbejdżanie oraz we wschodniej części Północnego Kaukazu. Dawniej w Azerbejdżanie rozróżniano kilkanaście rodzajów papach. Po formie papachy i rodzaju skóry, z której była ona zrobiona, można było określić do jakiej klasy społecznej należy jej właściciel. Aż do początku XX w. była ona nie tylko nakryciem głowy, ale także symbolem godności i honoru. Wychodząc z domu mężczyźni zawsze wkładali papachę na głowę. Strącenie komuś papachy z głowy było wyjątkowo ciężką obrazą, jej kradzież była traktowana jako wrogi akt w stosunku do jej właściciela. Hańbą było zgubienie papachy.

Dziś w Azerbejdżanie coraz rzadziej już można zobaczyć mężczyzn noszących na co dzień papachę, przede wszystkim są to wioski położone w górach. Młodzież ulega wpływom mody zachodniej. Wyjątkiem jest tradycyjne święto Novruz, kiedy sporo ludzi ubiera tradycyjne stroje, a mężczyźni do niego wkładają na głowy papachy.

• Çoban papağı

Charakterystyczna puszysta papacha z długim włosiem. Çoban to w języku azerbejdżańskim pasterz. Takie czapki nosili głównie pasterze i biedna ludność wiejska. Czapka ta jest również jest znana pod rzadziej używaną nazwą motal papağı, choć w zasadzie motal papağı to praktycznie identyczna czapka o trochę dłuższym włosiu. Dziś, jako souveniry, najczęściej są sprzedawane właśnie takie papachy z długim włosiem, lecz dawniej zajmowały one najniższe miejsce w hierarchii papach.

• Buxara papaq

To zbiorcza nazwa papach robionych ze skór karakułów. Ich nazwa wzięła się od miasta Buchara w Uzbekistanie, gdyż z tego regionu przywożono najbardziej cenione skóry karakułów. Ponieważ takie papachy nosiła arystokracja i zamożni ludzie ten rodzaj papach był również nazywany bəy papağı. Bej (az. bəy) to w językach turkijskich tytuł przysługujący dawniej feudałom i i wyższym urzędnikom państwowym. Najczęściej spotykane są czarne karakuły i zrobione z nich papachy były tańsze. Bardziej cenione były rzadziej spotykane karakuły brązowe, a najdroższe karakuły szare (siwe).

Araxçın (Araqçın)

Okrągła czapka, szyta z różnych materiałów. Dawniej była ona noszona przede wszystkim przez młodych ludzi, nosili ją zarówno mężczyźni jak i kobiety. Męskie czapki były wyraźnie bardziej proste, zdobione geometrycznymi ornamentami lub bez żadnych zdobień.

Na pierwszy rzut oka araxçın jest podobny do tiubietiejki, czapki noszonej przez wiele ludów Azji Środkowej, a także przez Tatarów krymskich. Araxçın ma zawsze okrągłą formę, podczas gdy tiubietiejka bywa również kwadratowa. W Azji Środkowej tiubietiejka noszona jest zarówno w domu, jak i poza domem. Natomiast w Azerbejdżanie araxçın noszony był tylko w domu, pojawienie się w nim poza domem było uznawane za nieprzyzwoite i pozwalano na to tylko dzieciom. Wychodząc z domu mężczyźni zawsze wkładali papachę na głowę.

Başlıq

Kaptur z długimi końcami, najczęściej szpiczasty. Nazwa pochodzi od słowa baş oznaczającego głowę w językach turkijskich. Zwykle był robiony z sukna, rzadziej z wełny. W centralnej części Azerbejdżanu szczególnie ceniono takie kaptury robione z wielbłądziej wełny. Başlıq noszono przy złej pogodzie jako ochronę przed zimnem, deszczem, śniegiem. Długie końce kaptura owijano jak szalik wokół szyi lub wiązano z tyłu w pasie. W XIX w. zaczęli jego nosić Kozacy, którzy przejęli ten element stroju u mieszkańców północnego Kaukazu, a w drugiej połowie XIX w. wprowadzono go w armii rosyjskiej. Rosyjska nazwa tego kaptura to башлык (baszłyk).

Arxalıq

Rodzaj obcisłej koszuli z wysoką stójką. Arxalıq był dawniej rozpowszechniony na Zakaukaziu – gruzińska nazwa to achaluchi. Na północnym Kaukazie noszono zbliżony do niego krojem beszmet. Arxalıq był szyty z różnych materiałów, m.in. z jedwabiu, satyny, atłasu – zależało to od statusu społecznego i zamożności. Oprócz męskiego był również kobiecy arxalıq, różniący się krojem.

Çuxa

Rodzaj kaftana bez kołnierza, rozpowszechnionego dawniej praktycznie wśród wszystkich ludów Kaukazu. Został on też przejęty przez rosyjskich Kozaków. Z reguły sięgał do kolan lub nieco poniżej ich. Nosi on różne nazwy wśród ludów Kaukazu, np. lezgińska nazwa to czuchwa, kumycka – czepgen, gruzińska – czocha. Nazwa çuxa w językach turkijskich oznacza sukno. W języku rosyjskim rozpowszechniła się nazwa czerkieska, podobno rosyjscy przesiedleńcy na Kaukazie po raz pierwszy zobaczyli ten kaftan u Czerkiesów.

Charakterystyczną cechą tego kaftanu są naszyte na piersiach kieszonki. Pojawiły się one w czasach gdy używano jeszcze broni ładowanej odprzodowo, w początkach XIX w. zaczęto je naszywać na piersiach. Umieszczano w nich odmierzone porcje prochu lub gotowe ładunki – zawiniętą w papierową tulejkę porcję czarnego prochu wraz z pociskiem. Umieszczony na piersiach kaftanu rząd takich kieszonek/ładunków w języku azerbejdżańskim nosił nazwę hazırdaş, używano również nazwy vəznə. Słowo hazır w językach turkijskich oznacza gotowy. Od tego słowa pochodzi rosyjska nazwa takich gotowych ładunków – газыри (gazyri). W końcu XIX w. stały się one już tylko elementem dekoracyjnym i wykonywano je na ogół z kości lub w bardziej ozdobnej formie ze srebra.

Kəmər (Pas)

Większość mężczyzn nosiła rozpowszechniony na całym Kaukazie wąski skórzany pas. Do niego przytroczony był kindżał, a czasem również szabla lub kabura na pistolet. Zamożni ludzie nosili pasy z ozdobnymi elementami, z reguły wykonanymi ze srebra.

Niektórzy mężczyźni nosili pasy z materiałów, ozdobione frędzlami, które nosiły nazwę qurşaq. Drogie pasy były wykonywane z takich materiałów jak jedwab i brokat. Do połowy XIX w. na teren Azerbejdżanu sprowadzano pasy słuckie.

Xəncər (Kindżał)

Długi sztylet, tradycyjna broń ludów kaukaskich i jeden z symboli Kaukazu. Jego azerbejdżańska nazwa to xəncər, gruzińska – sat’evari, rosyjska – кинжал (kinżał). W świecie najbardziej rozpowszechniła się nazwa kindżał. Ma on płaską, obosieczną głownię (klingę) i rękojeść bez jelca (gardy). Wzdłuż środka głowni biegnie wąskie, płytkie wgłębienie. W zdecydowanej większości przypadków głownia kaukaskiego kindżału była prosta i ta forma jest uznawana za klasyczną. Rękojeść wykonywano zwykle z drewna, kości lub metalu. Pochwy i rękojeści drogich kindżałów bogato zdobiono, wykorzystując do tego srebro i złoto, co było oznaką statusu społecznego i zamożności ich właścicieli.

Zdobienia kindżałów różniły się w zależności od regionu. Dla azerbejdżańskich kindżałów charakterystyczne były ornamenty ze srebra i złota, zdobiące ich głownie. Wykonywano je w technice intarsji, zwanej także tausią. Polega ona na wykonywaniu wgłębień i wklepywaniu w nie odpowiednio przygotowanego innego metalu, o innej barwie, w taki sposób aby powstał dekoracyjny ornament. Metal z którego ma powstać ozdobny ornament musi być bardziej miękki i o niższej temperaturze topnienia. W ornamentach pojawiały się motywy roślinne, czasem geometryczne, stylizowane napisy w piśmie arabskim.

Oglądając obrazy, rysunki i archiwalne fotografie przedstawiające mieszkańców Kaukazu okresu od XIX do początku XX w., można zauważyć, że mężczyźni prawie zawsze mają przypasany kindżał, który był nieodłącznym elementem stroju. Służył on do obrony, do ataku, w czasie polowania, jako broń ceremonialna. Mężczyźni praktycznie nie rozstawali się z kindżałami, mając je zawsze przy sobie. Na Kaukazie kindżał był takim symbolem jak szabla w kulturze szlacheckiej epoki sarmatyzmu.

W pierwszej połowie XIX w. kindżał przyjęli do swego uzbrojenia Kozacy. Potem zaczęli jego nosić rosyjscy oficerowie, zwłaszcza służący na Kaukazie. Znany rosyjski poeta Aleksander Puszkin napisał wiersz zatytułowany „Kинжал” (Kindżał). Wiersz o takim samym tytule napisał również inny znany rosyjski poeta Michaił Lermontow, w którym nazwał kindżał „swoim żelaznym przyjacielem”. W kaukaskim stroju, z przypasanymi kindżałami, fotografowali się car Mikołaj II i rosyjscy generałowie.

Yapıncı (Burka)

Ciepły płaszcz bez rękawów, podobny do peleryny. Dawniej noszony przez większość ludów zamieszkujących Kaukaz, gdzie robiono jego przede wszystkim z filcu z owczej wełny. Nosi on różne nazwy wśród ludów Kaukazu, np. azerbejdżańska nazwa to yapıncı, awarska – burtina, gruzińska – nabadi. Poza Kaukazem jego najbardziej rozpowszechniona nazwa to burka. Burki były nieodłącznym atrybutem pastuchów i myśliwych. Różniły się one długością zależnie od przeznaczenia – burki dla jeźdźców były dłuższe, a dla ludzi przemieszczających się pieszo krótsze. Burki zostały one przejęte przez rosyjską kawalerię (zwłaszcza przez Kozaków) i jako część munduru wojskowego były noszone do lat 50. XX wieku.

Burki były również elementem stroju Tatarów krymskich i astrachańskich, służąc im jako osłona przed wiatrem i deszczem. Kontakty z Tatarami sprawiły, że w XVII w. burki stały się popularne w Rzeczpospolitej. Być może pierwsze burki zdobyto na Tatarach, którzy najeżdżali ziemie Rzeczpospolitej, choć nie jest wykluczone że kupowano je także od kupców krymskich i astrachańskich. W Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie znajduje się burka, która według tradycji należała do hetmana Stefana Czarnieckiego. Kilka burek posiadał książę Józef Poniatowski, w burce został on uwieczniony na obrazie Juliusza Kossaka i na portrecie pędzla Józefa Grassi.

Dziś w Polsce nazwa burka z reguły jest kojarzona z kobiecym strojem zakrywającym całe ciało, noszonym w najbardziej ortodoksyjnych krajach islamskich (inne jego nazwy to burqa, czadra, parandża). Bardzo mało naszych rodaków wie, iż jest to również nazwa męskiego ubioru ściśle związanego z Kaukazem. Jeszcze w czasach przedwojennych w Polsce znano ten kaukaski ubiór, znali jego zwłaszcza ludzie pochodzący z zaboru rosyjskiego.

Şalvar

To nazwa spodni. Do XIX w. były to szarawary, spodnie bardzo szerokie w biodrach, zwężające się ku dołowi. Te bufiaste spodnie, w których wygodnie jeździło się konno, noszono w krajach Wschodu, ale również i w Rzeczpospolitej XVI-XVIII w. Od drugiej połowy XIX w. mężczyźni w Azerbejdżanie zaczęli stopniowo ubierać się w stylu europejskim i szarawary zaczęły zanikać. W języku azerbejdżańskim nazwa şalvar oznacza zarówno szarawary, jak i współczesne spodnie.

Obuwie

Bardziej zamożni ludzie nosili buty z cholewami – uzun çəkmə. W miastach rozpowszechnionym rodzajem obuwia był başmaq, lekkie obuwie z odkrytą piętą i zadartymi noskami, na niewielkim obcasie. Dawniej takie obuwie było noszone zarówno przez mężczyzn jak i przez kobiety. Męskie obuwie było z reguły bardziej proste i bez zdobień.

Wśród ludności wiejskiej rozpowszechniony był rodzaj chodaków, przypominających kierpce, z charakterystycznymi zadartymi noskami – çarıq. Te proste obuwie było robione z jednego kawałka skóry. Wiązano je rzemykami lub skręconymi wełnianymi sznurkami. Latem było one wkładane na stopy owinięte w rodzaj onuc, a zimą na grube wełniane skarpety. Oprócz noszonych na co dzień ludzie z reguły mieli jeszcze 1-2 pary takich chodaków, zrobionych przez zawodowych szewców, staranniej wykonanych i zdobionych, które noszono podczas świąt i uroczystości. Ludność miejska preferowała przerobioną wersję tego obuwia, która nosiła nazwę çust. Jego forma była bardziej zamknięta i zbliżona do mokasynów.

Tradycyjny strój kobiecy

Kəlağayı

Jedwabna chusta będąca częścią tradycyjnego kobiecego stroju w Azerbejdżanie i jednym z głównych jego atrybutów.

Więcej informacji o jedwabnych chustach kəlağayı oraz zdjęcia można znaleźć w części poświęconej rzemiosłom artystycznym: http://azerbejdzan.eu/jedwabne-chusty/.

Araxçın (Araqçın)

Okrągła czapka, szyta została z różnych materiałów. Dawniej była ona noszona przede wszystkim przez młodych ludzi, nosili ją zarówno mężczyźni jak i kobiety. Czapki kobiece były znacznie bogaciej zdobione. Szyto je z weluru lub aksamitu, ozdabiano haftami, koralikami, czasem brokatowymi aplikacjami. Zamożne kobiety nosiły czapki zdobione również perłami, złotymi nićmi, złotymi ozdobami.

Na pierwszy rzut oka araxçın jest podobny do tiubietiejki, czapki noszonej przez wiele ludów Azji Środkowej, a także przez Tatarów krymskich. Araxçın ma zawsze okrągłą formę, podczas gdy tiubietiejka bywa również kwadratowa. W Azji Środkowej tiubietiejka noszona jest zarówno w domu, jak i poza domem. Natomiast w Azerbejdżanie araxçın noszony był tylko w domu, pojawienie się w nim poza domem było uznawane za nieprzyzwoite i pozwalano na to tylko dzieciom. Wychodząc z domu kobiety zakładały chusty.

Arxalıq

Wierzchnia cześć odzieży zakładana na koszulę. Rodzaj bluzki z długimi rękawami. Przylegał ścisłe do ciała. Kobiecy arxalıq różnił się od męskiego krojem. Nie miał on stójki, był bardziej barwny i zdobiony. Mógł mieć rozcięte rękawy lub rozszerzone mankiety.

Çəpkən

Wierzchnia cześć odzieży, z rozciętymi rękawami, zakładana na koszulę. Swoim przeznaczeniem zbliżony do żakietu. Podobnie jak arxalıq ścisłe przylegał do ciała. Jego kolor zależał od wieku kobiety. Młode kobiety nosiły çəpkən w bardziej żywych kolorach, żółtym, czerwonym, zielonym.

Ləbbadə

Rodzaj krótkiego niezapinanego żakietu z pikowaną podszewką. Rękawy były krótkie i sięgały zwykle do łokci. Kobiety nosiły ləbbadə przede wszystkim w okresie jesienno-zimowym.

Baharı

Wierzchnia część odzieży, swoją formą przypominającą płaszcz. Przeznaczona była dla sezonu wiosna-jesień.

Küləcə

Wierzchnia część odzieży, bez kołnierza, z reguły sięgająca kolan.

Kürdü

Krótki pikowany bezrękawnik na podkładce, obszyty futrem, który był noszony w okresie zimy.

Eşmək

Serdak obszyty futrem, zwykle zdobiony.

Kəmər (Pas)

Kobiece pasy były zdecydowanie bardziej ozdobne niż pasy męskie. Pas był świadectwem zamożności, im droższy pas, im bardziej zdobiony, tym wyższy był status społeczny jego właścicielki. Zależnie od regionu, gdzie je wykonano, różniły się one formą i zdobiącymi je elementami. Do kobiecych pasów dość często mocowano srebrne lub złote monety. Wszystkie posiadały masywne ozdobne klamry – toqqa. Każda zamężna kobieta miała prawo nosić pas, który był jednym z głównych elementów odświętnego stroju.

Tuman

Spódnica. Kobiety odziewały szarawary, na które nakładano spodnią spódnicę, a na tą z kolei sięgającą do samej ziemi wierzchnią spódnicę, zdobioną haftami i często koronkami.

Obuwie

Najbardziej rozpowszechnionym rodzajem obuwia wśród kobiet był başmaq, lekkie obuwie z odkrytą piętą i zadartymi noskami, na niewielkim obcasie. Dawniej takie obuwie było noszone zarówno przez mężczyzn jak i przez kobiety. Obuwie damskie miało bardziej żywe kolory i było znacznie bogaciej zdobione. Zamożne kobiety nosiły obuwie ozdobione aksamitem, haftami, koralikami, czasem złotymi lub srebrnymi nićmi.

Pochodzące z języków turkijskich słowo baszmak, jako nazwa obuwia, zostało przejęte przez język rosyjski. Dawniej używano je również polskich Kresach Wschodnich (zwłaszcza północnowschodnich) gdzie oznaczało stary, zniszczony but.