Obszar historycznego Azerbejdżanu jest znacznie większy, niż terytorium dzisiejszego państwa azerbejdżańskiego. W historycznym ujęciu północnym Azerbejdżanem nazywa się tereny położone głównie na północ od rzeki Araks (Araz), natomiast południowym Azerbejdżanem tereny położone na południe od tej rzeki – obecnie pn.-zach. tereny Iranu. Część strony poświęcona historii kraju koncentruje się przede wszystkim na historii północnego Azerbejdżanu, na terytorium którego położona jest dzisiejsza Republika Azerbejdżanu.
Naród azerbejdżański sformował się ze zmieszania ludów turkijskojęzycznych, kaukaskojęzycznych i perskojęzycznych, przy czym na terenie północnego Azerbejdżanu były to głównie narody kaukaskojęzyczne i turkijskojęzyczne, a na terenie południowego Azerbejdżanu narody turkijskojęzyczne i perskojęzyczne. Z czasem dominującą pozycję zajął etnos turkijski. Język azerbejdżański, będący oficjalnym językiem Azerbejdżanu, należy do grupy języków turkijskich. Nazwa Azerbejdżan na przestrzeni wieków stanowiła się pojęciem to politycznym, to polityczno-administracyjnym, to geograficznym, będąc odnotowywana w źródłach historycznych.
Najstarsza epoka
Teren Zakaukazia jest jedną z kolebek ludzkiej cywilizacji. Najstarsze ślady człowieka na terytorium Azerbejdżanu są bardzo stare i pochodzą z okresu wczesnego paleolitu. Odkryta w 1960 r. pieczara Azıx dostarczyła bardzo wielu cennych znalezisk dotyczących tej epoki. Człowiek zasiedlający tą pieczarę mieszkał w niej na przestrzeni setek tysięcy lat.
Najbardziej znaną kulturą późniejszego okresu jest kultura Qobustan. Jej twórcy byli przede wszystkim łowcami i w mniejszym stopniu rybakami i zbieraczami, o czym świadczą znalezione narzędzia, a przede wszystkim zachowane rysunki naskalne.
Poczynając od połowy IX w. p.n.e. w rejonie jeziora Urmia, w południowej części historycznego Azerbejdżanu, powstaje państwo Manna. Pierwsze świadectwa pisane o Mannie pochodzą z 843 r. p.n.e. Jej stolicą było miasto Izirtu (Zirta). Biblijne Minni (Menni) można prawdopodobnie utożsamiać z Manną. Największy rozwój osiągnęła Manna za panowania władcy Iranzu, w II połowie VIII w. p.n.e. Z czasem władcy Manny rozszerzyli swoją władzę na prawie całym terytorium późniejszego południowego Azerbejdżanu. Około 660 r. p.n.e. Asyryjczycy, w czasie panowania swego władcy Aszurbanipala, rozbili wojsko Manny, która po klęsce była sprowadzona do pozycji wasala Asyrii.
Osłabiona Manna została około 600 r. p.n.e. podbita przez Medów i włączona w skład ich państwa stając się jedną z najbogatszych i najbardziej rozwiniętych jego części. Medyjska kultura odegrała bardzo dużą rolę w historii południowego Azerbejdżanu. Panującą religią w Medii był zoroastryzm (zoroastrianizm/zaratusztrianizm). Media zawładnęła ziemiami swoich sąsiadów, tworząc silne państwo odgrywające bardzo dużą rolę na tym obszarze.
Około 553 r. p.n.e. perski władca Cyrus, z dynastii Achemenidów, będący dotąd medyjskim wasalem, wszczął powstanie przeciwko królowi Medii Astyagesowi W 550 r. p.n.e. Astyages został pokonany, a Persowie zdobyli stolicę Medii Ektebanę. Media weszła w skład tworzonego imperium perskiego, a wraz z nią ziemie dawnej Manny. Achemenidzi wprowadzili podział administracyjny swego imperium na satrapie. Satrapia była prowincją, zarządzaną przez satrapę (namiestnika prowincji). Teren satrapii zazwyczaj pokrywał się z terenem dawnego państwa lub terenem zajmowanym przez lokalne ludy. Jak podaje Herodot satrapia medyjska, która obejmowała większość ziem południowego Azerbejdżanu, wchodziła w skład imperium perskiego jako X satrapia, dzieląc z nim swe losy.
Wiosną 334 r. p.n.e. Aleksander Macedoński przekroczył ze swoją armią Hellespont (antyczna nazwa cieśniny Dardanele) rozpoczynając wojnę przeciwko Persji. W walkach z wojskami Aleksandra uczestniczył satrapa Medii Atropat (Atropates). Po klęsce wojsk perskich i śmierci Dariusza III, ostatniego władcy imperium perskiego z dynastii Achemenidów, Atropat nawiązał kontakty z Aleksandrem, któremu złożył przysięgę na wierność. Po podboju imperium perskiego Aleksander Macedoński zachował administracyjny podział na satrapie, modyfikując ten system. Na urząd satrapów powoływał zarówno Macedończyków, jak i osoby z miejscowych ludów. Urząd satrapy Medii powierzył ponownie Atropatowi.
Atropatena
Po śmierci Aleksandra Macedońskiego i rozpadzie jego imperium Atropat zachował swą władzę, stając się samodzielnym władcą nowego państwa. Obejmowało ono terytorium południowego Azerbejdżanu, będącego częścią dawnej Medii. Nazywano je Media-Atropatena lub tylko Atropatena, od imienia jego władcy. Imię Atropat, jak i nazwa Atropatena, były pochodzenia greckiego. Natomiast w dialektach medyjskich imię tego władcy brzmiało Āturpāt, co oznacza ochraniany ogniem (ochraniany bóstwem ognia), a nazwa państwa Āturpātakān. W języku staroperskim nazwa kraju brzmiała Ādurbādagān lub Āderbādagān. Arabowie zaczęli potem używać nazw Adurbajdżan, Aderbajdżan, Azerbajdżan. W ten sposób powstała nazwa kraju, która z czasem objęła też obszar północnego Azerbejdżanu.
Atropat był zręcznym politykiem i dobrym organizatorem, co pozwoliło mu w burzliwych latach wzajemnych walk dowódców Aleksandra zachować niezależność swego państwa. Stolicą Atropateny było miasto Ganzak (Gazaka). Atropatena posiadała rozwinięte rzemiosło, rolnictwo, handel. Na kulturę Atropateny silnie oddziaływała kultura hellenistyczna.
Większość ludności Atropateny używała języka azerskiego (Azeri), należącego do grupy języków irańskich, pokrewnych dawnemu językowi medyjskiemu. Wymarły język azerski, zaczął zanikać około XI w. Obecnie często jest on błędnie utożsamiany z językiem azerbejdżańskim, który należy do grupy języków turkijskich i jest zupełnie odmienny od dawnego języka azerskiego.
W pierwszym okresie swego istnienia Atropatena zmuszona była walczyć z państwem Seleucydów. Ich wojska najechały Atropatenę w 222 r. p.n.e., jednak jej ówczesny władca Artabazan (Artabazanes) zdołał odnieść nad nimi zwycięstwo. W II połowie II w. p.n.e. Atropatena znalazła się pod wpływami Partów, których państwo objęło prawie całą Persję i Mezopotamię.
Pojawiwszy się w I w. p.n.e. na tym obszarze Rzymianie starali się rozszerzyć swą ekspansję coraz dalej na Wschód. W 36 r. p.n.e. wódz rzymski Marek Antoniusz wkroczył na teren Atropateny próbując opanować miasto Praaspa (Fraaspa), poniósł jednak porażkę do czego przyczyniła się pomoc udzielona Atropatenie ze strony Partów. W późniejszym okresie władcy Atropateny zmieniali orientację, zbliżając się to z Rzymem to z Partami. Dynastia Atropatydów rządziła krajem do początków I w. n.e., po czym Atropatena znalazła się w obrębie państwa Partów.
Kaukaska Albania
Od czasów antycznych terytorium północnego Azerbejdżanu często nazywano Albanią. Nazwa ta jest pochodzenia greckiego i była używana przez Greków i Rzymian. Nie ma ona nic wspólnego z dzisiejszą Albanią, państwem położonym w płd.-wsch. Europie. Dla odróżnienia od bałkańskiej Albanii, dawną Albanię położoną na Kaukazie przyjęto nazywać Kaukaską Albanią. Nie wiadomo jak dokładnie brzmiał endonim nazwy tego kraju. Prawdopodobnie nazwa kraju w dawnym języku albańskim, bardzo trudnym i obfitującym w gardłowe i świszczące dźwięki, brzmiała mniej więcej jak Ahuan lub Aghuan. W skład Albanii wchodził mniej więcej obszar dzisiejszego Azerbejdżanu, oraz południowy Dagestanu i niektóre wschodnie tereny dzisiejszej Armenii. Albanię zamieszkiwały różnojęzyczne ludy. W większości należały one do ludów kaukaskojęzycznych i były autochtonami tej części Kaukazu. Język albański, jego narzecza i pokrewne jemu języki, należały do wschodniej grupy języków kaukaskich. Najbliższym dawnemu językowi albańskiego, z istniejących obecnie języków, jest język Udinów, żyjących do dziś w północnym Azerbejdżanie.
Przypuszczalnie już w połowie I tysiąclecia p.n.e. istniał związek plemion albańskich, który z czasem przekształcił się w państwo. W antycznych źródłach Albanowie pojawiają po raz pierwszy w opisach podbojów Aleksandra Macedońskiego. Walczyli oni po stronie Persów w bitwie pod Gaugamelą. Nie wiadomo czy byli oni wówczas w jakiś sposób zależni od Persji, czy w ogóle istniała jakąś wasalna zależność, czy też walczyli oni jako najemnicy, podobnie jak greccy hoplici służący w perskiej armii.
Albania posiadała rozwiniętą kulturę. Grecki historyk i geograf Strabon pisał, że pola uprawne w Albanii były nawadnianie lepiej niż w Babilonii i Egipcie. Na wysokim poziomie stała obróbka żelaza. Już wtedy wysoki poziom osiągnęło też tkactwo, w którym wykorzystywano miejscowe barwniki. Bardzo rozwinięte były kontakty z innymi krajami, w tym kontakty handlowe, o czym świadczą liczne znalezisko najróżniejszych monet epoki antycznej. Stolicą państwa było miasto Kabała, którego ruiny znajdują się niedaleko od dzisiejszego miasta Qəbələ. Główną rolę w religii Albanów w czasach antycznych najprawdopodobniej odgrywał kult księżyca. Z czasem na obszarach pogranicznych z Atropateną zaczął się też rozprzestrzeniać zoroastryzm.
Począwszy od lat 60. I w. n.e. Albanowie muszą stawiać czoło ekspansji rzymskiej. W 66 r. p.n.e. władca Albanii Orois starł się z rzymskim wodzem Pompejuszem, ponosząc porażkę. Rok później w 65 r. p.n.e. w bitwie z Rzymianami poległ jego brat Kosis. Władca Albanii zmuszony był prosić o pokój, ale opór Albanów nie pozwolił wcielić ten kraj w skład rzymskiego imperium. Próby opanowania Albanii przez Rzymian miały też miejsce w okresie późniejszym. Za panowania cesarza Domicjana jedna z rzymskich wypraw, która odbyła się w latach 80. lub 90. I w. n.e., dotarła aż do wybrzeży Morza Kaspijskiego, a rzymscy legioniści pozostawili napis na skałach Qobustanu odnaleziony w 1948 r. W okresie późniejszym stosunki między Albanią i Rzymem zmieniły się i były na ogół przyjazne.
Od I w. n.e. w Albanii zaczęła panować dynastia Arsacydów (Arszakidów), pochodzenia partyjskiego. Już w I w. n.e. w Albanii zaczęło się rozpowszechniać chrześcijaństwo i powstały pierwsze chrześcijańskie wspólnoty. Oficjalną religią państwową chrześcijaństwo stało się za panowania albańskiego króla Urnajra około 314-315 r. Na soborze kościelnym zwołanym w Dwinie w 506 r. Kościół Albański, Gruziński i Ormiański, które opowiadały się wówczas przy monofizytyzmie, poparły zjednoczeniową politykę cesarzy bizantyjskich, których celem było porozumienie między diofizytami i monofizytami. W okresie późniejszym Kościół Gruziński na soborze w Dwinie zwołanym w 607 r. opowiedział się oficjalnie przy diofizytyzmie. Kościół Albański mimo że oficjalnie pozostał przy monofizytyzmie w sferze kanonicznej nie trzymał się jego stale. Duża część wspólnot chrześcijańskich i biskupstw w Albanii opowiadała się przy diofizytyzmie. W VII w. w związku ze zwiększeniem politycznych wpływów Bizancjum na Zakaukaziu Kościół Albański podobnie jak Kościół Gruziński skłonił się ku diofizytyzmowi. Przy monofizytyzmie pozostał Kościół Ormiański, który zajął pozycję zdecydowanie antydiofizycką. Na czele Kościoła Albańskiego (podobnie jak w Kościele Gruzińskim i Ormiańskim) stał katolikos. Siedziba albańskiego katolikosa znajdowała się początkowo w Czoga (Czoła, Dżora), w pn-wsch. Albanii (okolice dzisiejszego Derbentu w Dagestanie), a w 551 r. została przeniesiona do ówczesnej stolicy Albanii, miasta Partaw (Bərdə).
W 224 r. n.e. Ardaszir, perski władca z rodu Sasanidów, zwyciężył ostatniego króla Partów Artabana IV. Ardaszir uważał się za spadkobiercę Achemenidów i dążył do odbudowy imperium perskiego, rozszerzając granice swego państwa. Był on założycielem dynastii Sasanidów, panującej w Persji do VII w. n.e. Atropatena została włączona w skład państwa Sasanidów, gdzie nosiła nazwę Adurbadagan. Natomiast władcy Albanii potrafili w dużym stopniu utrzymywać niezależność. Zmuszeni jednak byli umiejętnie lawirować między Imperium Rzymskim (a później Bizancjum) i Persją, które walczyły o wpływy na tym obszarze, częściej orientując się na Sasanidów. Dzięki temu, iż Albanowie władali przejściami między masywem Wielkiego Kaukazu i Morzem Kaspijskim, powstrzymując wyprawy koczowniczych ludów, Persja i Bizancjum tolerowały niezależność Albanii. Począwszy od IV w. plemiona turkijskie zaczęły napływać i osiedlać się na terenie Albanii i Atropateny, mieszając się z miejscową ludnością.
Z czasem gdy Sasanidzi wzrośli w siłę starali się podporządkować sobie Albanię. W odróżnieniu od odznaczających się tolerancją religijną Achemenidów za panowania Sasanidów zoroastryzm stał się dogmatyczną państwową religią, którą w pewnych okresach Sasanidzi starali się siłą narzucać na podporządkowanych im terytoriach. Sasanidzi prowadzili również akcję kolonizacyjną, osiedlając na niektórych terenach ludność pochodzenia irańskiego. Doprowadziło do powstań przeciw ich panowaniu. Kolejne powstanie na Zakaukaziu w latach 481-484 r. zmusiło sasanickiego władcę Balasza do ustępstw i zawarcia porozumienia, w którym zgodził się na tolerancję religijną. Królowi Albanii Waczaganowi III (487-510) udało się w czasie swojego panowania znacznie osłabić zależność od Persji. Wzmocnił on też pozycję chrześcijaństwa w Albanii. Zwołany przez Waczagana w 487 r. sobór w miejscowości Aguen (Aluen), na terenie Karabachu, uchwalił kanony które ustaliły kościelne i społeczne ustawodawstwo Albanii.
W odróżnieniu od Albanii chrześcijaństwo na terenie Atropateny rozwijało się słabo. W większości było ono nestoriańskiego obrządku. W państwie Sasanidów, gdzie zoroastryzm był oficjalną religią, terytorium Atropateny było jednym z głównych centrów tej religii. O jej roli świadczy fakt, że zgodnie z tradycją nowy władca państwa Sasanidów odbywał pielgrzymkę do otoczonej wielką czcią świątyni ognia Adur Gusznasp (Azar Gosznasp). Jej ruiny, zwane Taht-e Soleymān, znajdują się na terenie południowego Azerbejdżanu, niedaleko miasta Takab, w granicach dzisiejszego Iranu.
W 510 r. w Albanii wygasła dynastia Arsacydów. Wzmocnione państwo Sasanidów znów zaczyna traktować Albanię jak swoją prowincję. Dla zabezpieczenia przed ciągłymi napadami koczowniczych plemion sasanicki władca Chosrow I Anuszirwan (531-579) rozkazał zbudować umocnienia, które przegradzały miejsca gdzie góry Kaukazu najbardziej zbliżały się do Morza Kaspijskiego. Najsilniejsze umocnienia powstały w na terenie dzisiejszego miasta Derbent, w dzisiejszym południowym Dagestanie. Zbudowano tam dwie linie wysokich kamiennych murów, które z jednej strony zachodziły w morze, a z drugiej strony wznosiły się na góry łącząc się z potężną cytadelą. Jeszcze jeden wysoki mur biegł od cytadeli w głąb gór, na przestrzeni około 40 km. Według źródeł historycznych ciężar budowy tych ogromnych umocnień spadł na barki ludności Albanii.
Najazdy jednak nadal się powtarzały. Kolejni koczownicy zaczęli się osiedlać na terenie Albanii. Koczownicy też często występowali jako najemnicy, walcząc jako sojusznicy to na stronie Sasanidów, to na stronie Bizancjum. W 552-553 r. na Albanię spadł najazd Chazarów, koczowniczego ludu turkijskiego, którzy opustoszyli kraj. Chosrow I Anuszirwan z trudem wypierając Chazarów osiedlił w Albanii kilka tysięcy jeńców. W czasie wielokrotnie toczonych wojen persko-bizantyjskich również wojska Bizancjum kilkakrotnie wkroczyły do Albanii.
Wykorzystując kolejną wojnę persko-bizantyjską, trwającą w latach 603-628, katolikos Albanii Wiro wzniecił w 603 r. powstanie przeciw Sasanidom, zdławione jednak przez wojska perskie. Wiro został zesłany do stolicy państwa Sasanidów Ktezyfonu, gdzie spędził wiele lat zachowując jednak tytuł katolikosa. Korzystając z poparcia żony ówczesnego sasanickiego władcy Chosrowa II Parwiza, Szirin, która była chrześcijanką, Wiro zaczął odzyskiwać wpływy i umacniać swą pozycję. Dzięki wysiłkom Wiro Chosrow II Parwiz darował władzę nad Albanią rodowi Michranidów. Pierwszym władcą Albanii z tej dynastii, posiadającym tytuł wielkiego księcia był Waraz Grigor.
W 623 r. cesarz bizantyjski Herakliusz wkroczył na terytorium Atropateny, niszcząc świątynię ognia Adur Gusznasp. Armia bizantyjska wkroczyła również na teren Albanii pustosząc kraj, na dodatek Albanię najechali Chazarowie. Po śmierci Chosrowa II Parwiza do władzy doszedł w 628 r. jego syn Kawad II, który uwolnił albańskiego katolikosa. Wiro po wielu latach powrócił do Albanii próbując opanować sytuację i porozumieć się z Chazarami, którzy zajęli w tym czasie Albanię zmuszoną do płacenia im daniny. Niedługo potem w 630 r. Wiro umiera, a władzę przejął wielki książę Waraz Grigor wyznaczony władcą Albanii jeszcze przez Chosrowa II Parwiza.
Mimo licznych wojen i najazdów Albania przeżywała od IV do VIII w. okres rozwoju kulturalnego. Dla rozwoju kultury albańskiej przyczynił się stworzony prawdopodobnie w I połowie IV w. alfabet albański liczący 52 litery, dzięki czemu nastąpił w tym okresie rozkwit albańskiej piśmienności. Odegrał on też dużą rolę w krzewieniu chrześcijaństwa bowiem posiadanie własnej piśmienności pozwoliło na utworzenie szkół i tłumaczenie na albański z greckiego i syryjskiego Biblii oraz religijnej literatury. Najwięcej informacji o Albanii tego okresu dostarczyła „Historia Albanów”, którą napisał albański autor Mojżesz z Uti, jednej z dzielnic Albanii. W czasach współczesnych nazywany jest on często Mojżeszem Kałankatujskim, ponieważ jest on wiązany z miejscowością Kałankajtuk występującej w jego dziele.
Państwo Sasanidów, które na początku VII w. prowadziło długą i bardzo wyczerpującą wojnę z Bizancjum (602-628), już w kilka po jej zakończeniu musiało stawić czoła nowemu przeciwnikowi. W latach 30. VII w. rozpoczęli swe podboje Arabowie. Osłabieni długoletnią wojną z Bizancjum Sasanidzi przegrywają starcie z Arabami, którzy w 637 r. zdobywają ich stolicę Ktezyfon. W walkach z Arabami uczestniczyły też wojska albańskie. Dowodził nimi Dżawanszir (Dżewanszir), syn Waraz Grigora, który po śmierci ojca został wielkim księciem Albanii. Jeszcze do rozstrzygającej bitwy pod Nahawandem w 642 r., Dżawanszir wykorzystując zaistniałą sytuację i widząc beznadziejne położenie Sasanidów przystąpił do zrzucania perskiego zwierzchnictwa.
W 651 r. ostatni perski marzban (namiestnik) Adurbadaganu, dawnej Atropateny, poddał kraj Arabom uznając władzę kalifa. Perska prowincja Adurbadagan nazywana będzie potem Azerbejdżanem. Arabowie od razu po zdobyciu tego obszaru rozpoczynają penetrację Kaukazu. W ciągu następnych lat Arabowie wysyłają wyprawy wojskowe na teren Albanii. Dżawanszir początkowo szuka poparcia w Bizancjum, spotykając się z cesarzem bizantyjskim Konstansem II. Bizancjum jest jednak osłabione i stopniowo odgradzane od Albanii ziemiami zajmowanymi przez Arabów. Albania jest również zagrożona przez Chazarów, najeżdżających jej ziemie. Dżawanszir decyduje się porozumieć się z Arabami, przedstawiającymi w tym czasie większą siłę niż Bizancjum. W 667 r. Dżawanszir udał się do stolicy kalifatu Damaszku, uznając się lennikiem kalifatu, lecz zachowując połowiczną niezależność. Prowadzący politykę umacniania władzy Dżawanszir padł w 680 r. (lub 681 r.) ofiarą zamachu. Nie jest wyjaśnione co było jego przyczyną. Być może zginął z rąk stronników orientacji probizantyjskiej, istnieją również przypuszczenia że przyczyną zamachu mogło być też jego sprzyjanie diofizytyzmowi.
Następcą Dżawanszira został jego bratanek, wielki książę Waraz Trdat (Tiridat) I. Musiał on stawić czoła Chazarom, którzy znów wtargnęli do Albanii. Na obszar Zakaukazia urządzają też w latach 686-689 wyprawy Bizantyjczycy. Jak podają ówczesne źródła Albania zmuszona była płacić daniny Arabom, Bizancjum i Chazarom. Żywiąc nadzieję, że ich współwyznawcy zwolnią Albanię od płacenia tych danin, Waraz Trdat I udał się wraz ze swymi synami w 699 r. do Konstantynopola. Tam jednak zostali oni uwięzieni i trzymani jako zakładnicy. Do Albanii Waraz Trdat I powrócił w 704 r.
W czasie nieobecności Waraz Trdata I albański katolikos Nerses (w źródłach tego okresu także Bakur Nerses), korzystając z poparcia żony albańskiego władcy Spramy, podjął próbę oficjalnego przejścia Kościoła Albańskiego na diofizytyzm. Przeciwnicy diofizytyzmu w Albanii, z księciem Szeroje na czele, zwrócili się o poparcie do ormiańskiego katolikosa Eliasza (Ilija/Elija). Za hasłami religijnymi stała walka dwóch orientacji politycznych i walka o władzę, którą chciał zdobyć Szeroje. Uruchomiło to łańcuch wydarzeń, które doprowadziły po upadku państwa albańskiego.
Kościół Ormiański twardo trzymał się monofizytyzmu, będąc zdecydowanym przeciwnikiem diofizytów. W ówczesnej sytuacji geopolitycznej regionu przyjęcie diofizytyzmu oznaczało wybór orientacji bizantyjskiej. Ormiański katolikos wysłał list do arabskiego kalifa Abd al-Malika, w którym napisał że albański katolikos Albanii wszedł w porozumienie z cesarzem bizantyjskim, wymienia go w swoich modlitwach i przymusza kraj połączyć się z nim w wierze oraz przyjąć jego opiekę. Bizancjum było głównym wrogiem kalifatu, z którym od lat 30. VII w. Arabowie prowadzili ciągłe wojny. W swej odpowiedzi kalif nakazał Eliaszowi ukarać Nersesa i jego stronników, udzielając jemu pomocy wojskowej. Kalif Abd Al-Malik polecił ormiańskiemu katolikosowi zwołać sobór w stolicy Albanii (Partaw/Bərdə), co ten uczynił po wkroczeniu do miasta z wojskami arabskimi. Na soborze tym rozprawiono się ze stronnikami diofizytyzmu i w obecności przedstawicieli kalifa rzucono klątwę na zakutego w kajdany Nersesa. Kalifat zmusił Kościół Albański do powrotu na monofizytyzm, a ormiańskiemu katolikosowi opierającemu się na militarnej potędze Arabów udało się na pewien czas podporządkować jego Kościołowi Ormiańskiemu.
Wielkim księciem Albanii został na krótko Szeroje. Niedługo potem. po wznowieniem walk bizantyjsko-arabskich, nastąpiło wzmocnienie siłowej polityki kalifatu wobec osłabionej Albanii. Szereg książąt albańskich, którzy dostali się na listy nieprawomyślnych i politycznie podejrzanych, było schwytanych i dostawionych do Damaszku. Wysłano tam również Szeroje. Powrót w 704 r. z Bizancjum Waraz Trdata I nie zatrzymał już rozpadu kraju znajdującego się w coraz większej zależności od kalifatu. Bezpośrednie zarządzanie krajem w 705 r. przeszło w ręce namiestników kalifa. Dynastia Michranidów została odsunięta od władzy, jej ostatni przedstawiciel Varaz Trdat II zginął zabity w 821 r. Kraj został przekształcony w prowincję, którą Arabowie nazywali Arran – w późniejszym okresie nazwa ta obejmowała przede wszystkim ziemie leżące między rzekami Kura i Araks.
Pod władzą kalifatu
Dla zabezpieczenia swoich pozycji na zdobytych ziemiach Arabowie przesiedlali na te terytoria plemiona arabskie. Źródła podają, że do już przybyłych na te ziemie Arabów dołączali ich krewniacy z różnych części kalifatu, przydzielając sobie najbardziej żyzne ziemie zabierane u miejscowej ludności. Arabskie garnizony były utrzymywane przez miejscową ludność, która była dodatkowo obciążana nadmiernymi podatkami. Rozpoczęła się islamizacja ludności na podbitych terenach, choć Arabowie wykazywali znaczną tolerancję wobec przedstawicieli innych religii. Islam przyjął się przede wszystkim na równinach i w większych miastach. Przyjęcie islamu dawało szereg przywilejów ekonomicznego i socjalnego charakteru, dając automatyczny awans społeczny dla przyjmujących tę religię. Warstwy panujące pragnąc zachować swój status zaczęły porzucać chrześcijaństwo lub zoroastryzm i przyjmowały islam. Dość szybko przyjmowali również islam kupcy, rzemieślnicy i te grupy społeczeństwa, które były związane z administracją arabską i zależne od niej. Na terenach poddanych islamizacji zaczął się rozpowszechniać arabski alfabet. Na stosunkowo szybkie rozprzestrzenianie się islamu prawdopodobnie pewien wpływ miało również to, że w momencie zawojowania Albanii przez Arabów oprócz chrześcijaństwa, które wyznawała większość ludności, znaczna jej część nadal wyznawała zoroastryzm lub dawne kulty. Obszar zasięgu chrześcijaństwa zaczął się kurczyć. Nadal jednak istniał Kościół Albański i przez kilka następnych stuleci chrześcijaństwo miało jeszcze rzesze wyznawców w północnym Azerbejdżanie.
Podbicie Albanii przez Arabów zapoczątkowało zanikanie etnosu albańskiego. Przechodząc na islam i przyjmując pismo zdobywców Albanowie tracili z czasem swój język i swoją kulturę piśmienną, rozpływając się stopniowo wśród innych narodów. Przez następne stulecia albańska kultura i język utrzymywały się jednak w górskich regionach Albanii, przede wszystkim w północno-zachodnich terenach kraju i w Górskim Karabachu.
Na podbitych przez Arabów ziemiach trwał silny opór przeciwko zdobywcom i często wybuchały przeciw nim powstania. Najpotężniejsze z nich wybuchło na terytorium południowego Azerbejdżanu.
W końcu VIII w. na terenie dawnej Atropateny zaczyna się rozpowszechniać ruch churramitów (arab. Khurrāmīyah, pers. Xorrâm-Dinân). W pracach historycznych ideologię tego ruchu często przedstawia się jako zmieszanie zoroastryzmu z elementami szyityzmu. Część historyków uważa jednak, iż opierała się ona przede wszystkim na wierzeniach zoroastriańskich. Na tym obszarze, do przyjścia Arabów, zdecydowana większość miejscowej ludności wyznawała zoroastryzm. Nazwa churramici prawdopodobnie ma związek ze średnioperskim Chur (Chor), oznaczającym słońce. W mitologii perskiej słońce było symbolem Mitry, bóstwa solarnego, którego kult umocnił się w sasanickiej Persji, gdy religią państwową był zoroastryzm. Zwolennicy ruchu churramitów wierzyli w wędrówkę dusz i zwycięstwo dobra w odwiecznej walce ze złem, co było dogmatem zoroastryzmu. Na wzrastający opór miało zapewne wpływ również to, że w odróżnieniu od chrześcijan i Żydów, uważanych przez Arabów za ludzi Księgi i posiadających więcej swobód, zoroastrianie byli przez Arabów spychani na margines życia społecznego. Przyniesiony przez zdobywców islam był przyjmowany przez miejscową ludność w sposób bardzo powierzchowny i nadal silnie oddziaływały na nią stare wierzenia.
Specjalni posłańcy churramitów w swych wystąpieniach-kazaniach wzywali do walki z Arabami, propagując stworzenie sprawiedliwego społeczeństwa i przekazania ziemi dla najbiedniejszych. Siłą napędową tego ruchu byli chłopi, uboga ludność miejsca i rzemieślnicy, do których przyłączyła się część miejscowych feudałów niezadowolonych polityką kalifatu i wrogo odnoszących się do zdobywców. Opór ten rodził się wskutek ucisku ze strony administracji arabskiej i spychania przez Arabów na dalszy plan miejscowej ludności i feudałów.
Powstanie wybuchło w 808 r. w okolicach miasta Ardabil, na terytorium południowego Azerbejdżanu. Na jego czele stanął Dżawidan, miejscowy feudał władający twierdzą Bazz, która leżała na płd-zach od Ardabilu. W początkowej fazie powstanie nie przybrało dużej siły i wojska kalifa Harun al-Raszida w bezwzględny sposób stłumiły pierwsze przejawy buntu. Arabom sprzyjał fakt, że wśród powstańców rozpoczęła się rywalizacja za przywództwo. Opór jednak trwał nadal. Po śmierci Dżawidana w 816 r. przywódcą powstania został pochodzący z ubogiej rodziny Babek (Babak), który został przygarnięty przez Dżawidana i przystał do churramitów.
Babek był wybitnym wodzem i organizatorem, pod jego przywództwem powstanie zaczęło ogarniać coraz nowe tereny. Powstanie rozpowszechniło się przede wszystkim na terenie południowego Azerbejdżanu obejmując również pn.-zach. tereny dzisiejszego Iranu. Na terytorium Albanii znalazło one oddźwięk na jej południowych obszarach położonych na południe od rzeki Kury, gdzie zoroastryzm miał duże wpływy. Powstańcy rozbili kilka regularnych armii kalifatu. W 830 r. powstańcy zdobyli Hamadan, miasto które było bardzo ważnym ośrodkiem rzemiosła i handlu, tym samym przecinając główne drogi strategiczne i tranzytowe łączące kalifat z ziemiami Wschodu. Babek nawiązał też kontakty z Bizancjum, które toczyło wówczas kolejną wojnę z Arabami. Zmusiło to kalifat do zawarcia pokoju z Bizancjum i rzucenia wszystkich sił przeciwko powstańcom. Kalifat, który tracił ogromne ilości pieniędzy na utrzymanie arabskich armii podjął wzmożone wysiłki i wysłał przeciw Babekowi nową armię, na czele której stanął Hejdar ibn Kawus Al-Afszin.
Nowy arabski dowódca starał się wszelkimi środkami rozbić jedność powstańców. Zaczęło to przynosić skutki, bowiem niektórzy feudałowie zaniepokojeni radykalizmem powstania, którego cele często przeczyły ich własnym interesom, zaczęli opuszczać obóz churramitów. Dla powstańców rozpoczął się okres klęsk, a terytorium objęte powstaniem kurczyło się coraz bardziej. Armia Al-Afszina obległa w 837 r. twierdzę Bazz, w której znajdował się Babek. Po zaciekłych i bardzo krwawych walkach Arabowie zdobyli Bazz, a twierdza została zburzona. Babek jednak zdołał się przebić z niewielkim oddziałem i ujść na północ, zamierzając udać się do Bizancjum. Arabowie wyznaczyli za jego schwytanie ogromną nagrodę. Babek przedostał się na teren Albanii, lecz tu został on wydany w ręce Arabów przez miejscowego feudała. Na rozkaz kalifa Al Mutasima przewieziono go na początku 838 r. do miasta Samarra w północnej Mezopotamii, gdzie skazano na okrutną śmierć, odrąbując mu po kolei ręce, nogi i głowę.
Mimo śmierci Babeka w różnych częściach południowego Azerbejdżanu i Kaukazu walki trwały nadal, co doprowadziło do dalszego osłabienia kalifatu. Arabowie jednak przeprowadzili do końca pacyfikację tego regionu.
Przynależność terytorium Azerbejdżanu do wielkiego państwa kalifów wpłynęła na rozwój handlu, ponieważ przez te ziemie przechodziły ważne szlaki handlowe. Dzięki temu nastąpił wyraźny rozwój miast, gdzie powstały dzielnice handlowe z dużymi bazarami i karawanserajami (zajazdami kupieckimi) gdzie mogły się zatrzymywać karawany przyjezdnych kupców. Największym ówcześnie miastem, nie tylko na terenie Azerbejdżanu ale i na całym Kaukazie, była Bərdə (Barda), gdzie żyło ponad 100 tysięcy mieszkańców. Z czasem Bərdə ustąpiła znaczeniu miastu Gəncə (Gandża), które stało się najważniejszym ośrodkiem handlowym i centrum produkcji rzemieślniczej.