Aran

Równinna część Azerbejdżanu, którą zajmuje Nizina Kurańsko-Araksańska, nosi nazwę Aran. Krajobraz tej centralnie położonej części Azerbejdżanu dominują monotonne równiny, na których kępy drzew, jak oazy, sygnalizują bliskość jakieś miejscowości lub rzeki. Zabytków w tym regionie jest niedużo. Lato jest tu wyjątkowo znojne i upalne, temperatura często przekracza 40°C i wszędzie widać wtedy wypalone słońcem trawy. Dla zwiedzania tej części kraju zdecydowanie najlepszą porą jest wiosna, która przychodzi tu zresztą szybciej niż na terenach górskich. Wszystko wtedy jest jeszcze zielone, a powietrze przesiąknięte aromatem stepowych roślin.

Klimat

Panuje tu suchy podzwrotnikowy klimat, podobny do południowej części pustyń Azji Środkowej. Region ten zajmują ciepłe półpustynie i suche stepy z panującym na nich suchym upalnym latem, a w zachodniej jego części z suchą zimą. Masyw Wielkiego Kaukazu osłania nizinę od wtargnięć chłodnego powietrza z północy. W połączeniu z położeniem geograficznym i bliskością morza formuje to podstawową cechę klimatu podzwrotnikowego – łagodną, niesurową zimę, a w zasadzie brak zimy w rozumieniu mieszkańców strefy klimatu umiarkowanego.

Na większej części niziny Kurańsko-Araksańskiej średnia temperatura stycznia nie opada poniżej 0°C, w jej przymorskiej części zdarza się, że obniża się do -2°-3°C. Jedynie czasem masy chłodnego powietrza przerywają się na nizinę ze wschodu, omijając masyw Wielkiego Kaukazu. Jeśli jednak mrozy trwają jedynie kilka dni, również pokrywa śnieżna nie utrzymuje się długo. Góry zamykające nizinę od zachodu stanowią przeszkodę dla przenikania na nią wilgotnych wiatrów znad Atlantyku. Nie przynoszą również wilgoci południowo-wschodnie wiatry wiejące latem znad Morza Kaspijskiego. Jedynie na krańcach niziny, w przedgórzach, przy wtargnięciu chłodnych wiatrów przyniesiona znad Morza Kaspijskiego wilgoć opada w postaci deszczy. W skutek tych przyczyn na Nizinie Kurańsko-Araksańskiej wypada nieduża ilość opadów atmosferycznych, od 200 do 400 mm w ciągu roku, a w jej przymorskiej części jeszcze mniej.

Co warto zobaczyć

Bərdə (Barda)

To nieduże miasto, leżące na zachodzie Aranu, ongiś odgrywało bardzo znaczącą rolę w historii kraju. W drugiej połowie V w. przeniesiono tutaj z miasta Kabała stolicę Kaukaskiej Albanii. W 551 r. przeniesiono tutaj również rezydencję albańskiego katolikosa (głowy Kościoła Albańskiego), która wcześniej znajdowała się w Czoga (Czoła, Dżora), w pn.-wsch. Albanii (okolice dzisiejszego Derbentu).

Po upadku państwa albańskiego w 705 r. jego była stolica stała się siedzibą namiestników arabskich kalifów. Od początku VIII w. postępowała deetnizacja Albanów, choć ówcześni pisarze odnotowali, że w okolicach miasta jeszcze w IX-X w. mówiono powszechnie po albańsku. Pod rządami kalifów rozpoczął się nowy rozkwit miasta. Stało się ono ówcześnie największym miastem Kaukazu i posiadało ponad 100 tysięcy mieszkańców. Al-Mukaddasi, arabski geograf i podróżnik X w., nazywał Bərdə „Bagdadem tego regionu”. Położony obok miasta bazar Al Kjurki był znany na całym muzułmańskim Wschodzie, przyjeżdżali tu nawet kupcy z Indii i Chin. Poeta Nizami Gəncəvi opisywał Bərdə w swoim monumentalnym dziele Iskandarname (İsgəndərnamə). Pisarze opisywali piękno istniejącego w średniowieczu Bağı Səfid „Białego Ogrodu”, gdzie żyło wiele zwierząt i pięknych ptaków. Miasto dzieliło wówczas się na dwie części. Otoczone murem twierdzy centrum miasta nosiło nazwę Szachristan, natomiast część którą tworzyły przylegające do murów twierdzy kwartały, gdzie żyli głównie rzemieślnicy, nosiła nazwę Rabada. Ziemie wokół Bərdə słynęły z uprawy roli i hodowli. Z miasta wywodzili się uczeni, historycy, prawnicy.

W 943 r. (część źródeł podaje 944 r.) drużyny ruskie zdobyły i ograbiły miasto, pustosząc jego okolice. Tu należy wspomnieć, że w X w. drużyny ruskie wyprawiały się dla zdobycia łupów na Morze Kaspijskie (w tym na teren Azerbejdżanu) i na Morze Czarne. Usiłowały zdobyć nawet stolicę imperium bizantyjskiego Konstantynopol. Wśród wojowników uczestniczących w wyprawie na Bərdə, oprócz Słowian, prawdopodobnie mogli być również Skandynawowie. Ruryk, założyciel dynastii Rurykowiczów panującej w Rusi Kijowskiej, był wikingiem ze Szwecji, a władcy Rusi często przyjmowali w tym okresie na swą służbę drużyny Skandynawów.

Od zdobycia miasta przez drużyny ruskie rozpoczął się upadek Bərdə. W następnych wiekach miasto było jeszcze niejednokrotnie zdobywane i niszczone. W 1139 r. padło ofiarą trzęsienia ziemi, które zniszczyło Gəncə, w XIII w. zdobyli ją Mongołowie. Ostatecznie Bərdə była zniszczona przez wojska Nadir szacha zimą 1736 r. W drugiej połowie XVIII w. dawna stolica Kaukaskiej Albanii przekształciła się w wioskę, mającą kilkadziesiąt domów i około 200-300 mieszkańców.

Mimo bogatej historii w mieście zachowała się znikoma ilość zabytków, które w większości nie pochodzą jednak z okresu jego największej świetności. Jedynym praktycznie reliktem epoki Kaukaskiej Albanii są znajdujące się na rzece Tərtər ruiny starego mostu, z VI-VII w.

Najbardziej znanym zabytkiem miasta jest mauzoleum z XIV w. (Bərdə türbəsi). Zostało ono zbudowane w 1322 r., przez architekta Benna Ahmed Ibn Ejjub Al Hafiz Al Nachiczewani, w stylu architektonicznym szkoły nachiczewańskiej. Do jego ozdobienia użyto glazurowanych płytek w niebieskim kolorze. Wokół mauzoleum widoczne są resztki murów starej Bərdə. Miejscowa ludność nazywa to miejsce Nüşabə qalası.

Położony niedaleko okazały grobowiec İmamzadə (İmamzadə türbəsi) jest regionalnym miejscem pielgrzymek. Według tradycji pochowano tutaj wnuczkę szyickiego imama Muhammada al-Bakira (677-733). Obecną formę nadał mu w 1868 r. architekt Kərbəlayi Səfixan Qarabaği, który pochodził z miasta Şuşa w Górskim Karabachu i umarł w rodzinnym mieście w wieku 107 lat.

Znajdujący się w centrum miasta meczet Cümə (Cümə məscidi), z charakterystycznymi minaretami, pochodzi z 1905 r.

Park Narodowy Ağgöl (Ağgöl Milli Parkı)

Położony na wschód od miasteczka Ağcabədi, Park Narodowy Ağgöl, jest dla miłośników ptaków jednym z najbardziej interesujących miejsc w Azerbejdżanie. Obejmuje on jezioro Ağgöl, wraz z otaczającym jego terenem, będące schronieniem dla tysięcy ptaków. Otoczone zewsząd stepami jezioro porośnięte jest gęstym sitowiem. To płaska i zupełnie bezleśna okolica. Park jest zaliczany przez organizację BirdLife International jako ostoja ptaków IBA (Important Bird Area), ważna dla ochrony populacji ptaków. Wpisano jego również na listę mokradeł o znaczeniu międzynarodowym, sporządzaną na podstawie konwencji ramsarskiej.

Park jest ostoją wielu gatunków wielu gatunków wodno-błotnych. Można tu spotkać ponad 140 różnych gatunków ptaków. Wśród nich są m.in. warzęcha zwyczajna, ibis kasztanowaty, flamingi, pelikan kędzierzawy, modrzyk zwyczajny, żołna modrolica, czapla modronosa. Do fauny parku należą m.in. kot błotny (kot trzcinowy), dzik, szakal, wydra.

Chanaka Pir Hüseyn (Pir Hüseyn xanəgahı)

Szeroko znana w średniowieczu chanaka Pir Hüseyn leży na odludziu, w okolicy miasteczka Hacıqabul. Chanaki były czymś w rodzaju muzułmańskich (sufickich) klasztorów,. W chanace znajdował się meczet, szkoła (medresa), pomieszczenia dla członków bractwa oraz pielgrzymów. Mogła tam również znajdować się biblioteka. Dość często umieszczano tam również mauzoleum założyciela chanaki lub jakiegoś lidera religijnego. Na przestrzeni wieków chanaki spełniały znacząca funkcję socjalną. Były ośrodkami nauk w których nauczano czytania i pisania, zgłębiano teologię. Rozdawały one jałmużny. Wypełniały rolę zajazdów dla podróżnych, gdzie zatrzymywali się pielgrzymi, poeci, uczeni, oraz szpitali gdzie udzielano pomocy poszkodowanym i leczono chorych.

Chanakę Pir Hüseyn poświecono zmarłemu w 1074 lub 1075 r. Al Hüseyn ibn Ali, znanemu również jako Pir Hüseyin Rəvvan. Był on młodszym bratem znanego filozofa sufickiego Muhammada Ali Bakuvi, żyjącego przy dworze szirwanszachów. Al Hüseyn ibn Ali początkowo żył i rozpowszechniał idee sufizmu w Şamaxı, a potem w tej chanace, która powstała nad rzeką Pirsaatçay. Był on bardzo znany w Szirwanie. W drugiej połowie XI wieku chanaka Pir Hüseyn była otaczana czcią nie tylko w Szirwanie, ale i na całym Bliskim Wschodzie. Za życia Pir Hüseyna i w późniejszym okresie chanaka była ważnym naukowym, literackim i religijnym ośrodkiem Szirwanu.

Do chanaki należały ziemie i tysiące głów baranów i bydła. Posiadała ona duży majątek w postaci cennych tkanin i różnych drogocenności. Pisarz XIV w. Vasaf odnotował, że w 1335 r. chanakę odwiedził chan Złotej Ordy Uzbek, którego wojska najechały wtedy Szirwan. Uzbek surowo nakazał swym emirom uwolnić jeńców i zwrócić zrabowane tam dobra, oraz podarował dla chanaki bardzo bogate dary, sztabki złota i cenne futra.

Pierwsze budowle w tym kompleksie powstały jeszcze za życia Pir Hüseyna. Zbudowano tu cały szereg budynków. Wśród nich meczet z minaretem, który jak głosi napis zbudował budowniczy Mahmud syn Maqsuda w 1256 r., sale dla przeprowadzania zebrań sufitów, pomieszczenia dla gości. Obok chanaki zbudowano karawanseraj i koniusznie dla koni i wielbłądów. Na podstawie napisów, w których zawarta jest historia chanaki, można wnioskować, że wiele budowli powstało w czasie panowania szirwanszachów Fariburza III i Achsistana II.

Ściany grobowca i sarkofag Pir Hüseyna były pokryte bardzo pięknymi glazurowanymi płytkami. Bogato zdobiony szeroki fryz, z efektownym złotym napisem, był wyłożony płytkami pokrytymi szkłem kobaltowym i zielonkawym turkusem. Kiedy chanaka zaczęła popadać w ruinę, płytki stopniowo zdejmowano i wywożono. Część z nich znalazła się m.in. w Ermitażu w Sankt Petersburgu. Kilka płytek posiada też Muzeum Azerbejdżańskiej Literatury imienia Nizami Gəncəvi w Baku.

Przez wiele lat chanaka popadała w coraz większą ruinę. Po 2000 r. przeprowadzono jej częściową rekonstrukcję. Planowano odtworzenie glazurowanych płytek, ale jak dotychczas te plany nie doczekały się realizacji.

Park Narodowy Szirwan (Şirvan Milli Parkı)

Leżący na zachodzie Aranu Park Narodowy Şirvan został utworzony w 2003 r., na bazie istniejącego od 1969 r. rezerwatu przyrody. Utworzono jego przede wszystkim dla ochrony dżejranów (Gazela czarnoogonowa, az. Ceyran), niedużych, smukłych gazeli od wieków będących w Azerbejdżanie symbolem wdzięku i gracji. Obszar parku obejmuje półpustynie i stepy oraz fragment wybrzeża Morza Kaspijskiego. Lato jest tu bardzo znojne i upalne.

Oprócz dżejranów na terenie parku żyją m.in. szakale, żółwie, koty błotne (kot trzcinowy), szakale, dziki, wilki, borsuki, lisy, gekon kaspijski. W parku jest dużo żmij, dlatego w lecie lepiej trzymać się wyznaczonych szlaków i nie wchodzić w wysoką trawę. Występuje tu również sporo gatunków ptaków, zwłaszcza we wschodniej części parku, przylegającej do Morza Kaspijskiego, gdzie znajdują się dwa nieduże jeziora. Są to m.in. frankolin obrożny, strepet, orzeł stepowy, bielik zwyczajny, sokół wędrowny, flamingi.