Obszar pustkowi oddziela Baku od jednego z najbardziej malowniczych regionów kraju. Majestatyczne szczyty Wielkiego Kaukazu, głębokie wąwozy, ukryte wysoko w górach wioski, cieniste lasy w przedgórzach, połacie sadów owocowych sadów, to krajobrazy jakże różniące się od spieczonego słońcem, suchego Abszeronu.
Największą atrakcją regiony są góry. Wschodnia część masywu Wielkiego Kaukazu jest znacznie rzadziej odwiedzana przez turystów niż część zachodnia i o wiele mniej im znana. Nadal istnieją tu wysokogórskie osady do których można dotrzeć tylko samochodem terenowym. Kilka osad położonych w pobliżu masywu góry Şahdağ, należy do szahdagskiej grupy narodów. Każda z nich to odrębna narodowość ze swoim językiem.
Klimat
Obszar leżący po północnej głównego grzbietu Wielkiego Kaukazu, posiada znacznie chłodniejszy klimat, niż obszary leżące po południowej stronie grzbietu. Nawet nizina rozciągająca się między rzeką Samur i miastem Şabran (Dəvəçi), jest bardziej chłodniejsza od drugich nizin Azerbejdżanu. Jedynie na południowym wschodzie regionu zaznacza się suchość półpustyń.
Częściej występują tu opady atmosferyczne. W przybrzeżnych rejonach ilość opadów atmosferycznych to około 300–400 mm w ciągu roku. Na położonej bliżej grzbietu Wielkiego Kaukazu równinie Qusarskiej to około 400–600 mm, przy czym opady na niej występują zimą i latem. Ilość opadów śniegu, wysokość pokrywy śnieżniej i czas jej zalegania, jest znacznie większy niż po południowej stronie grzbietu Wielkiego Kaukazu. Na nizinach śnieg leży średnio 2-3 tygodnie, a na równinie Qusarskiej około 2 miesięcy leży stała pokrywa śnieżna. W wyższych partiach gór czas zalegania pokrywy śnieżniej jest znacznie dłuższy.
Narty
Rejon Qusar, na terenie którego znajdują się najwyższe szczyty Azerbejdżanu, posiada najlepsze warunki klimatyczne dla uprawiania narciarstwa Około 30 km na zachód od miasta Qusar, w masywie Wielkiego Kaukazu, znajduje się ośrodek sportów zimowych Shahdag. W budowę tego obiektu, wykonanego przez firmę austriacką, włożono ponad 4 miliardy euro. Jego nazwa pochodzi od pobliskiej góry Şahdağ, jednego z najwyższych szczytów tego regionu i całego Azerbejdżanu. Sezon narciarski zaczyna się tu zwykle w początku grudnia i kończy się w początku kwietnia. Shahdag posiada system sztucznego naśnieżania.
Strona ośrodka sportów zimowych Shahdag
Co warto zobaczyć
„Kolorowe Góry” (Xızı dağları)
Na pograniczu rejonów Xızı i Siyəzən znajdują się niecodzienne góry. Te zadziwiającego kształtu, pofałdowane, pozbawione roślinności góry, posiadają niezwykłą kolorystykę, w której dominują kolory czerwony, różowy i biały. Co ciekawe kolory mogą się zmieniać zależnie od pory dnia lub pogody.
Użyta tu nazwa „Kolorowe Góry” jest nazwą umowną. Wśród zachodnich turystów (przede wszystkim z krajów anglosaskich) rozpowszechniła się nazwa „Candy Cane Mountains”, której nie znają miejscowi mieszkańcy. Najczęściej spotykana azerbejdżańska nazwa tego masywu to Xızı Dağları. Znanym punktem orientacyjnym, położonym u podnóża tych gór, jest pomnik oraz małe muzeum pisarza i poety Mikayila Muszfiga (Mikayıl Müşfiq), znajdujące się przy drodze Giləzi–Xızı.
Góra Beşbarmaq (Beşbarmaq dağı)
Jadąc drogą Baku–Quba widać z daleka samotną górę, wznosząca się niedaleko brzegu Morza Kaspijskiego. Nosi ona nazwę Beşbarmaq – Pięć Palców, co zawdzięcza swojemu charakterystycznemu kształtowi, przypominającemu nieco zarys dłoni. Dobrze widoczna góra była przez wiele wieków punktem orientacyjnym dla żeglarzy. Przede wszystkim jednak, jako naturalna forteca, pełniła ona funkcję obronną, zakończenie ciągnącej się od brzegu morskiego linii umocnień. Na szczycie góry znajdują się ruiny twierdzy zamykającej te umocnienia.
W ciągu wielu wieków przybrzeżna równina, rozciągająca się między Morzem Kaspijskim, a masywem Wielkiego Kaukazu, była naturalnymi wrotami, przez które plemiona koczownicze wdzierały się na Zakaukazie, skąd zapuszczały się również na tereny Persji i Azji Mniejszej. W latach 395–396 przez ten teren przeszli Hunowie, którzy dokonując wielkiego rajdu doszli aż przez Syrii, Palestyny i północnej Mezopotamii, plądrując wszystko na swej drodze. Chcąc powstrzymać koczownicze plemiona, w miejscach gdzie góry najbardziej zbliżały się do morza, budowano umocnienia które miały im przegrodzić drogę. Najpotężniejsze z nich zostały zbudowane w V i VI w., za czasów Sasanidów, w okresach kiedy Albania znalazła się pod dominacją sasanidzkiej Persji.
Istniało kilka linii tych umocnień. Najbardziej na południe położona była linia umocnień, zagradzająca przykaspijskie przejście przy górze Beşbarmaq. Były to dwa wały obronne, do budowy których użyto gliny i cegieł, oddalone od siebie około 200 m. W końcu XIX r. resztki tych umocnień zniwelowano przy budowie linii kolejowej Baku–Port-Pietrowsk (Machaczkała).
Najsilniejsze umocnienia powstały w na terenie dzisiejszego miasta Derbent, w południowym Dagestanie, szczególnie w VI w. za panowania sasanidzkiego szacha Chosrowa I Anuszirwana (531–579). Zbudowano tam dwie linie wysokich kamiennych murów, które z jednej strony zachodziły w morze, a z drugiej strony wznosiły się na góry łącząc się z potężną cytadelą. Jeszcze jeden wysoki mur biegł od cytadeli, w głąb gór, na przestrzeni około 40 km. Te ogromne umocnienia były zaplanowane jako ciągła linia obrony, od morza do nieprzebytych dla jazdy koczowników grzbietów Wielkiego Kaukazu.
Do dzisiejszych czasów przetrwały resztki tych linii umocnień. Jedynie w południowym Dagestanie zachowały się nieduże ich fragmenty w górach, dające wyobrażenie o ich dawnym wyglądzie. Do dzisiejszych czasów przetrwała cytadela w Derbencie, wpisana na listę UNESCO.
Z górą Beşbarmaq związane są różne legendy i podania. Ta góra jest również świętym miejscem, do którego pielgrzymują ludzie. Z jej szczytu rozpościera się efektowna panorama i widok na morze.
Twierdza Çıraqqala (Çıraq Qala)
Położona na zachód od miasteczka Siyəzən, twierdza Çıraqqala wchodziła dawniej w skład kolejnej linii umocnień, która ciągnęła się wzdłuż rzeki Gilgiçay do brzegu Morza Kaspijskiego. Podobnie jak linia umocnień miedzy morzem i górą Beşbarmaq, miała ona za zadanie powstrzymywać plemiona koczowników.
Wznosząca się majestatycznie na wysokiej skale, twierdza Çıraqqala góruje nad całą okolicą. Jej ruiny są bardzo fotogeniczne. Çiraq oznacza lampę, qala to po azerbejdżańsku twierdza. Nazwa zapewne nawiązywała do rozpalanych w twierdzy ogni, które oznajmiały o nadejściu wroga. Według przekazów twierdza była ongiś nie tylko częścią systemu obronnego, ale i ogniwem systemu ostrzegawczego. Sygnał o nadejściu wroga, którym był rozpalany ogień, był przekazywany od Derbentu do góry Beşbarmaq.
Quba
Administracyjne centrum rejonu i największe miasto północno-wschodniego Azerbejdżanu. Rozwój miasta rozpoczął się w 1735 r., gdy lokalny władca Husejn Chan (Hüseyn xan) przeniósł tu swoją rezydencję. W połowie XVIII w., kiedy na terytorium Azerbejdżanu powstał szereg chanatów, Quba stała się stolicą chanatu Qubińskiego, najpotężniejszego chanatu północnego Azerbejdżanu. Jego najwybitniejszym władcą był Fatali Chan (Fətəli xan), za którego panowania cały obszar od Derbentu po Baku został zdominowany przez chanat Qubiński, a w orbicie jego wpływów znalazł się praktycznie cały północny Azerbejdżan. Quba była wówczas największym centrum handlowym w tym regionie. Kariera chanatu Qubińskiego, jako regionalnej potęgi, nie trwała długo i zakończyła się faktycznie ze śmiercią Fatali Chana w 1789 r.
W 1809 r. chanat został wcielony do imperium rosyjskiego. Wyzysk i nadużycia carskiej administracji, do czego doszły echa powstania górali na północnym Kaukazie, doprowadziły w 1837 r. do wybuchu stłumionego po kilku miesiącach powstania, w trakcie którego powstańcy usiłowali zdobyć Qubę.
Dziś nic już raczej nie przypomina o czasach, kiedy Quba była stolicą najpotężniejszego chanatu Azerbejdżanu. Większość zabudowy centrum miasta pochodzi z XIX w.
Rejon ten słynie z jabłek. Corocznie w Qubie odbywa się Festiwal Jabłka (Alma bayramı). Na terenie rejonów Quba, Qusar i Xaçmaz znajduje się wiele sadów owocowych. Zasłużoną renomą cieszą się też miejscowe czereśnie.
Pisząc o Qubie, należy wspomnieć o dywanach. Najlepsze wełniane dywany Azerbejdżanu i Kaukazu pochodzą właśnie z tego rejonu. Są one najtrudniejsze w tkaniu spośród wszystkich kaukaskich dywanów, co odnotowała Encyklopedia Britannica. Posiadają one największą gęstość węzłów i najbogatszy ornament. Kompozycja ich ornamentów jest bardzo różnorodna. Ornament jest często ozdabiany złożonymi medalionami, zawiera stylizowane elementy roślinne, a czasem zoomorficzne motywy składające się z geometrycznych wzorów. Interesującymi wzorami są też ozdobne ramki, otaczające centralne pole dywanu. Najbardziej znanym motywem ornamentu miejscowych dywanów jest Qollu çiçi, kopiowany ze słynnego dywanu, utkanego w tym rejonie w początkach XVIII w.
- Meczet Cümə (Cümə Məsçidi)
Największy meczet Quby, pochodzący z początku XIX w. Jest on położony przy dużym placu w centrum miasta. Za czasów sowieckich zrobiono w nim muzeum, istniejące do początku lat 90., kiedy przywrócono mu funkcję religijną. Meczet prezentuje się o znacznie lepiej wewnątrz, niż z zewnątrz. W bardzo okazałym, ozdobionym malowidłami wnętrzu, znajduje się kolorowy mihrab i wielki żyrandol.
- Firmy dywaniarskie
Miejscowe firmy dywaniarskie, kontynuują stare tkackie tradycje tego rejonu. Można tu zobaczyć jak wygląda tkanie dywanów. Ci, którzy tego nigdy nie wiedzieli, mogą się naocznie przekonać jak żmudnym, pracochłonnym, wymagającym wielkiej cierpliwości i zręczności rąk jest to zajęcie.Najstarszą firmą dywaniarską działającą w Qubie jest Qədim Quba.
Od 2017 r. w Qubie działa filia największej azerbejdżańskiej firmy dywaniarskiej Azərxalça.
Qırmızı Qəsəbə (Krasnaja Słoboda)
Z Qubą sąsiaduje, szeroko znana na Kaukazie, osada zamieszkiwana przez górskich Żydów, położona na drugim brzegu rzeki Qudiyalçay. Żydowska wspólnota Kaukazu to jedna z najstarszych wspólnot żydowskiej diaspory, w tym regionie świata. Największe skupiska Żydów powstały w okolicach górskich, stąd wzięła się powszechnie używana nazwa górscy Żydzi (ros. gorskije Jewrieji, az. Dağ Yəhudiləri). Sami siebie górscy Żydzi nazywają Dżuhuro/Dżuwuro. Dokładny czas pojawienia się Żydów na Kaukazie tonie w mroku dziejów. Są przypuszczenia iż być może miało to miejsce jeszcze do początków naszej ery. Na teren Kaukazu przybywali oni głównie z Persji. Emigracja Żydów z północno-zachodniej Persji, zwłaszcza z prowincji Gilan, na wschodni Kaukaz, ciągnęła się w ciągu całego średniowiecza do XVIII–XIX w. Do tej pory górscy Żydzi posługują się językiem, należącym do grupy języków perskich, który jest praktycznie identyczny z językiem Tatów.
Fatali Chan, najbardziej znany władca chanatu Qubińskiego, odnosił się do Żydów życzliwie, umożliwiając im rozwinięcie działalności handlowej. Żydzi potrzebowali takiej protekcji ze strony miejscowych chanów, a sami chanowie byli zainteresowani w rozwoju handlu, gdyż wpływające z niego podatki i daniny wzbogacały ich skarbiec. W rezultacie tej polityki miejscowa wspólnota powiększyła się o Żydów, którzy przyjechali tu z drugich regionów.
Najbardziej znaną osadą górskich Żydów jest Qırmızı Qəsəbə (Krasnaja Słoboda). Pierwotnie nosiła ona nazwę Jewriejskaja Słoboda (Żydowska Osada). Nietrudno się domyśleć, kto w 1926 roku zmienił tą nazwę na Krasnaja Słoboda (Czerwona Osada). Nie wiadomo kiedy osiedlili się tu pierwsi Żydzi, ale jako osada sformowała się ona w XVIII w. Każde ziomkostwo stworzyło w Słobodzie swój kwartał (məhəllə). Było ich 9 i każdy kwartał posiadał synagogę, czasem nawet dwie. Do tej pory mieszkańcy Słobody wiedzą z jakiego kwartału pochodzi ich ród i tym samym skąd pochodzili ich przodkowie.
W drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku Słobodę nazywano „Jeruszalimde Kawkazi” – Kaukaską Jerozolimą. W 1916 r. żyło tu 8400 mieszkańców i istniało 11 synagog. W czasach sowieckich wszystkie synagogi zamknięto, obecnie czynne są trzy. Największa z nich została wyremontowana w latach 1995–2000.
Mieszkańcy Słobody zajmowali się handlem i rolnictwem. Więksi kupcy handlowali głównie dywanami i owocami. Rozwożąc słynne qubińskie dywany, docierali oni do Stambułu i Berlina. Handlowe tradycje zachowały się do dziś, a ludzi z Krasnej Słobody można spotkać w różnych miejscach na świecie. Efekty przedsiębiorczości mieszkańców Słobody są widoczne od razu po wkroczeniu do osady. Nader trudno jest znaleźć w krajach byłego ZSRR prowincjonalną miejscowość tej wielkości, gdzie jest tyle wystawnych domów.
Najciekawsza jest panująca tu atmosfera, będąca przykładem tolerancji i dobrosąsiedzkiego współżycia. Obie wspólnoty, żydowska i muzułmańska, utrzymują ożywione kontakty. Nie ma tu dzielących je zasieków, murów, punktów kontrolnych. Ludzie wzajemnie chodzą do siebie w gości, wspólnie biesiadują w restauracjach, uczestniczą w weselach i innych uroczystościach.
W 2020 r. otwarto Muzeum Górskich Żydów (Dağ Yəhudiləri Muzeyi). Znajdują się w nim eksponaty prezentujące tradycje, dzieje górskich Żydów zamieszkujących Qırmızı Qəsəbə, tradycyjne zawody.
Xınalıq
Najwyżej położona osada w Azerbejdżanie. Droga do Xınalıq jest jedną z najbardziej widowiskowych dróg na Kaukazie. Owiany legendą Xınalıq, położony jest na wierzchołku góry. Widnieje nad nim, pokrytym przez większość roku śniegiem, trójkątny szczyt Tufan Dağ. Przez całe stulecia Xınalıq był bardzo trudno dostępny, co sprawiło że był on okrążony aurą tajemniczości. Zbudowane z szarego kamienia i przylepione jeden do drugiego dziesiątki domów, jakby wrośniętych w skłon góry, swą zabudową, przypominają wioski w Tybecie.
Klimat jest tu surowy, wokół rozpościera się strefa bezleśna. Praktycznie ciągu roku są tylko 4 ciepłe miesiące. Nawet w pełni lata temperatura w nocy może spaść blisko 0°C. Brak drewna dla opału sprawia, że wszędzie widać suszący się nawóz zwierzęcy, służący jako opał. Ludzie utrzymują się głównie z hodowli baranów i bydła.
Mieszkańcy Xınalıq, jak i wszystkie inne kaukaskojęzyczne narody tego regionu, są potomkami Albanów. Oni sami nazywają siebie Ketsz. Ich język – Ketsz mic’, należący do wschodniej grupy języków kaukaskich, jest unikatem w skali światowej. Badający go w latach 50. uczony i lingwista Junus Dzeszerijew, który spędził tu 4 letnie sezony, wyodrębnił w nim 77 fonemów, z których 59 to spółgłoski. Większość z nich, w tym bogato obfitującym w gardłowe i świszczące dźwięki języku, jest wyjątkowo trudna do powtórzenia. Dotychczas opracowano klika wariantów alfabetu dla tego języka. W 1991 r. był wydany przekład poematów średniowiecznego poety Nizami Gəncəvi, który dokonał miejscowy nauczyciel i poeta Rahim Alchas (РаьхIим Алхас, az. Rəhim Alxas). Użył on opracowanego przez siebie alfabetu na bazie cyrylicy. W 2007 i 2013 r. powstały dwa kolejne warianty alfabetu, na bazie alfabetu łacińskiego.
Do zbudowania drogi asfaltowej z Quby do Xınalıq można było dojechać tylko samochodem terenowym. Przy sprzyjającej pogodzie droga, w jedną stronę, trwała wówczas około 5 godzin, a trasa ta była bardzo trudna do przejechania. W 2007 r. otwarto drogę asfaltową z Quby i obecnie dojazd Xınalıq jest nieporównywalnie łatwiejszy, choć zimą przy większych opadach śniegu nadal sprawia problemy. Zdarza się też, że po długich i intensywnych opadach deszczu rzeka Qudiyalçay zalewa drogę, która przez jakiś czas bywa nieprzejezdna. Z drugiej strony, choć dawniej podróż do Xınalıq trwała o wiele dłużej, była ta wyprawa owiana duchem prawdziwej przygody.
Często można się natknąć na informację, że najwyżej położoną osadą w Europie jest gruzińska osada Uszguli, leżąca na wysokości 2100 m – chociaż najczęściej uznawana granica geograficzna między Europą i Azją przebiega wzdłuż najwyższych szczytów Wielkiego Kaukazu. Tymczasem Xınalıq leży na wysokości 2350 m. Najwyżej położoną na Kaukazie jest jednak lezgińska osada Kurusz (Къуруш, ros. Куруш), położona w południowym Dagestanie, która leży na wysokości 2560 m.
Buduq
Trudno dostępny Buduq jest mało znany i bardzo rzadko odwiedzany. Osada położona jest na szczycie góry, jakby na skalnej półce. Można do niej dojechać tylko samochodem terenowym. Nieopodal Buduq znajduje się bardzo malowniczy wąwóz. Mieszkańcy Buduq są potomkami Albanów. Oni sami nazywają siebie Budad, a swój język, należący do wschodniej grupy języków kaukaskich, Budad Mez.
Posiadające płaskie dachy domy osady przypominają Xınalıq, stoją one jednak bardziej pojedynczo. Odróżnia je również kolorystyka, bowiem ich ściany wyglądają jakby były bielone. Efekt ten jest uzyskiwany po rozprowadzeniu na fasadzie domu, kawałkiem skóry baraniej, mieszaniny uzyskiwanej po rozmieszaniu specjalnego rodzaju ziemi i trawy z wodą. Charakterystycznym elementem architektury domów jest też pułap z grubych drewnianych belek w izbach – hat. Buduq, podobnie jak i Xınalıq, leży w strefie bezleśnej. Wszędzie przy domach widać suszący się nawóz, który służy jako opał.
Jedna z gruntowych dróg, prowadzących do Buduq, wiedzie na południe, schodząc w dół serpentynami. Przy zjeździe z Buduq otwierają się z niej bardzo efektowne widoki, choć zjazd jest stromy, a droga prowadzi nad przepaścią.
Laza
Jednym z najbardziej malowniczych miejsc w tej części Azerbejdżanu jest mała lezgińska osada Laza. Jej lezgińska nazwa to Lacar. Lezgini są największym liczebnie kaukaskojęzycznym narodem w tym regionie. Od Lezginów pochodzi nazwa najsłynniejszego tańca Kaukazu – lezginki. Ich przodkami byli Legowie (Legi), jedno z plemion Kaukaskiej Albanii.
Leżąca w alpejskiej dolinie, po zboczach której spływają wodospady, Laza jest jedną z najpiękniej położonych miejscowości w Azerbejdżanie. Dzięki położeniu w dolinie jest tu cieplej, niż w położonym na szczycie góry i owiewanym wiatrami Xınalıq. Część wioski została w 1993 roku zniszczona przez lawinę błotną. Na Kaukazie najbardziej rozpowszechnioną nazwą takie lawiny błotnej jest sjel’/sel (az. sel, ros. cель).
Istnieją dwie osady o nazwie Laza. Jeszcze jedna osada Laza, również zamieszkała przez Lezginów, jest położona po drugiej stronie grzbietu Wielkiego Kaukazu, w rejonie Qəbələ.
Park Narodowy Şahdağ (Şahdağ Milli Parkı)
Położony po obu stronach grzbietu Wielkiego Kaukazu, Park Narodowy Şahdağ, jest największym parkiem narodowym Azerbejdżanu i całego Kaukazu. Na terenie tego parku znajduje się najwyższy szczyt Azerbejdżanu, Bazardüzü.
Przyroda parku jest zróżnicowana. Najwięcej lasów znajduje się z południowej strony grzbietu Wielkiego Kaukazu. Są to liściaste lasy, gdzie rosną takie gatunki drzew jak dąb kaukaski, grab pospolity, buk wschodni, jesion. Z północnej strony grzbietu lasów jest mniej, przeważa roślinność wysokogórska. Wśród żyjących tu ptaków są m.in. cietrzew kaukaski, ułar kaukaski, orzeł cesarski, kania czarna, orlik grubodzioby, orzeł przedni. Wśród zwierząt m.in. niedźwiedź brunatny, wilk, jeleń szlachetny, kozica północna. Najbardziej znanym zwierzęciem tego regionu jest tur dagestański (koziorożec wschodniokaukaski). To zwierzę doskonale wspina się po górach i skałach, jest czujne i bardzo trudno do niego podejść. Dorosłe samce posiadają potężne, zakrzywione rogi.
