Nachiczewańska Republika Autonomiczna (Naxçıvan Muxtar Respublikası) jest azerbejdżańską eksklawą, oddzieloną od Azerbejdżanu przez terytorium Armenii. Nazwa Naxçıvan jest używana zarówno w odniesieniu do całego tego regionu, jak i jego stolicy.
Od południa Naxçıvan graniczy z Iranem, na pn.-zach., na małym kilkunastokilometrowym odcinku, graniczy z Turcją. Wskutek konfliktu azerbejdżańsko-ormiańskiego z Azerbejdżanu do Nachiczewanu można dotrzeć przede wszystkim drogą lotniczą. Jeśli chcemy dotrzeć tam drogą lądową jest to możliwe jedynie jadąc przez terytorium Turcji lub Iranu. Za czasów sowieckich ten region był zamkniętą dla cudzoziemców strefą przygraniczną. Obecnie aby się do niego dostać się wystarczy mieć wizę azerbejdżańską. Należy jednak mieć na uwadze, że jeśli udajemy się z Azerbejdżanu do Nachiczewanu drogą lotniczą wystarczy wiza jednokrotna, natomiast jeśli udajemy się Azerbejdżanu do Nachiczewanu drogą lądową potrzebna jest dwukrotna wiza, bowiem przy wyjeździe z Azerbejdżanu wiza traci swoją ważność.
Region ma dość skąpą roślinność, ale w górzystej części posiada krajobrazy przypominając sceny z filmów westernowych, wśród których wyróżniają się takie miejsca jak góra İlandağ i twierdza Əlincə. Znojne upalne lato sprawia, że bardzo cenione są tutejsze brzoskwinie i morele (zwłaszcza suszone). Inną kulinarną specjalnością regionu jest łowiony w rzece Araks sazan (dzika odmiana karpia).
Według niektórych podań Naxçıvan był miejscem gdzie osiadła po potopie Arka Noego, a nazwa regionu według tych podań oznacza „Ziemia (Dolina) Noego” – w języku azerbejdżańskim Noe to Nuh. Miejscem do którego miała przybić Arka Noego miała być góra Gəmiqaya, znajdująca się we wschodniej części regionu. Nazwa Gəmiqaya po azerbejdżańska oznacza „kamienny (skalny) statek”.
Przez stulecia region był miejscem gdzie krzyżowały się kultury, religie i wpływy różnych państw. Z początkiem VIII w. region wszedł w skład kalifatu arabskiego. Naxçıvan był nazywany przez Arabów Naszawo. Po rozpadzie kalifatu od końca IX w. do połowy XI w. Naxçıvan wchodził w skład państw Sadzidów, Salaridów i Szaddadidów. Od 1064 r. region znalazł się pod władzą Seldżuków.
Wskutek osłabienia państwa Seldżuków w 1136 r. powstało nowe państwo Ildegizydów (Eldegizydów), w skład którego weszły głównie ziemie południowego i częściowo północnego Azerbejdżanu. Naxçıvan stał się główną siedzibą Ildegizydów. Do największego rozkwitu doprowadził to państwo Muhammad Dżahan Pehlewan, panujący w latach 1176-1194.
Po opanowaniu Kaukazu przez Mongołów w XIII w. region znalazł się w granicach państwa Hulagidów (Ilchanidów). Następnie w XIV-XV w. był pod władaniem Dżelairydów, a w XV w. państw Kara Kojunłu i Ak Kojunłu. Od początku XVI w. wszedł w skład państwa Sefewidów.
Po śmierci Nadir szacha w 1747 r. na tym terenie powstał chanat nachiczewański. Zgodnie z postanowienia pokoju giulistańskiego w 1813 r. chanat ten znalazł się w granicach Persji, ale po kolejnej wojnie persko-rosyjskiej, po zawartym pokoju turkmenczajskim w 1828 r., przeszedł pod władzę Rosji.
Po rozpadzie Imperium Rosyjskiego między Azerbejdżanem i Armenią rozpoczął się konflikt terytorialny o region Zəngəzur, sąsiadujący od wschodu z Nachiczewanem. Przed wcieleniem do Imperium Rosyjskiego obszar tego regionu wchodził w skład chanatów karabaskiego i nachiczewańskiego. W momencie rozpadu Imperium Rosyjskiego ponad połowę ludności Zəngəzuru stanowili Azerbejdżanie. Po zajęciu Zakaukazia przez bolszewików władze sowieckie przyłączyły Zəngəzur do Armenii (wówczas Armeńska SRR). Od tej chwili Naxçıvan stał się wyspą, otoczoną przez inne państwa.
Obecny status regionu został ustalony w traktacie zawartym 16 III 1920 r. w Moskwie między Turcją i Rosją Sowiecką. W artykule 3 traktatu obie strony zgodziły się na udzielenie temu regionowi autonomii pod protektoratem Azerbejdżanu, pod warunkiem że nie odstąpi on tego prawa żadnemu innemu państwu. Formalnie zostało to prawnie potwierdzone w podpisanym przez Turcję i Rosję Sowiecką 26 IX 1921 r. traktacie karskim. Na mocy tych postanowień władze sowieckie utworzyły 9 II 1924 r. Nachiczewańską Autonomiczną Republikę Radziecką. Po rozpadzie Związku Radzieckiego Naxçıvan stał się częścią niepodległego Azerbejdżanu.
Klimat
Klimat regionu jest wyraźnie kontynentalny. Występują bardzo znaczne różnice temperatur między latem i zimą. Lato jest wyjątkowo znojne i upalne, temperatura dochodzi do +43+45°C. Zima jest chłodna, temperatura opuszcza się czasem nawet poniżej -20°C. Mimo że jest to region górzysty, którego teren w większości leży na dość znacznych wysokościach nad poziomem morza, jego nawilgocenie jest skąpe. Szczególnie mało opadów atmosferycznych (200-300 mm w ciągu roku), występuje na równinie ciągnącej się wzdłuż rzeki Araks, gdzie przeważają półpustynie. Niedostatek wilgoci czuje się w górach, których skłony pokryte są głównie kolczastą roślinnością. Tylko na zboczach grzbietów stanowiących działy wodne, jak Zəngəzur, można spotkać alpejskie i subalpejskie łąki. Bardzo mały obszar zajmują lasy występujące w formie zagajników. Wśród nich zdecydowanie największy jest las leżący przy przełęczy Biçənək. Zdecydowanie najlepszym okresem dla przyjazdu jest koniec kwietnia-maj, kiedy jest już ciepło i pojawia się świeża zieleń, a nie ma jeszcze uciążliwych upałów.
Co warto zobaczyć
Naxçıvan (miasto)
Stolica Nachiczewańskiej Republiki Autonomicznej jest również największym miastem tego regionu. Nieopodal miasta znajduje się jedyny port lotniczy w regionie, z którego wykonywane są loty m.in. do Baku, Stambułu, Moskwy. W mieście jest zdecydowanie najwięcej miejsc noclegowych w całym regionie, a jego centralne położenie sprawia że jest on dobrą bazą wypadową do innych rejonów.
- Mauzoleum Möminə Xatun (Möminə Xatun türbəsi)
Najbardziej znany zabytek miasta. Okazałe mauzoleum zostało zbudowane 1186-1187 r., przez Muhammada Dżahana Pehlewana z dynastii Ildegizydów (Eldegizydów), dla jego pierwszej żony. Budowla jest dziełem Adżemi Abu Bekr Nachiczewani (Əcəmi Naxçıvani), znanego architekta epoki średniowiecza, najwybitniejszego przedstawiciela nachiczewańskiej szkoły architektury. Styl architektoniczny wprowadzony przez tą szkołę charakteryzowało użycie cegły jako materiału budowlanego i bogate zdobienia ornamentami. Do zdobień używano również glazurowanych płytek. Mauzoleum było kiedyś częścią nie zachowanego kompleksu, w skład którego wchodził meczet i medresa. Niegdyś mauzoleum było wyższe i miało wysokość około 34 metrów, dziś ma wysokość 25 metrów.
- Pałac nachiczewańskich chanów (Naxçıvan xan sarayı)
Pałac będący kiedyś rezydencją nachiczewańskich chanów pochodzi z XVIII w. Zbudował jego Kelbeli Chan (Kəlbəli xan), ojciec ostatniego władcy chanatu Ehsan Chana (Ehsan xan). Władze carskie zlikwidowały chanat w 1828 r. Potomkowie nachiczewańskich chanów żyli w pałacu do 1920 r.
- Mauzoleum Noego (Nuh Peyğəmbər türbəsi)
Miejscowe legendy mówią o tym, że w tym miejscu pochowano Noego i zbudowano nad jego mogiłą grobowiec. Przez stulecia grobowiec był otaczany estymą. Na początku XXI w. był on w bardzo zapuszczonym stanie. W latach 2007-2008 przeprowadzono jego rekonstrukcję, nadając jemu obecną formę.
- Twierdza Naxçıvanqala
Broniąca kiedyś miasta twierdza została zrujnowana wskutek wojen prowadzonych na terytorium regionu w XVII w. W latach 2010-2014 twierdzę odbudowano, tworząc w niej kompleks muzealno-architektoniczny. Odbywają się tu różne imprezy, festyny, uroczystości.
Mauzoleum w Qarabağlar (Qarabağlar türbəsi)
Jeden z najbardziej znanych zabytków regionu. Mauzoleum znajduje się we wsi Qarabağlar, na pn.-zach. od miasta Naxçıvan. W inskrypcji na portalu mauzoleum wymienione jest imię Qoday Xatun. Prawdopodobnie była ona żoną Abagi Chana, władcy z dynastii Hulagidów (Ilchanidów), panującego w latach 1265-1282. Ściany mauzoleum są zdobione glazurowanymi płytkami o niebieskim odcieniu, co przypomina budowle Samarkandy. Obok mauzoleum stoją dwa minarety, datowane na przełom XII/XIII w. W latach 2016-2018 przeprowadzono rekonstrukcję tego obiektu.
Mauzoleum w Gülüstan (Gülüstan türbəsi)
Pochodzące z przełomu XII-XIII w. mauzoleum znajduje się we wsi Gülüstan, niedaleko rzeki Araks, w pobliżu pogranicznego miasteczka Culfa. Zbudowano jego w stylu nachiczewańskiej szkoły architektury. Do XXI w. mauzoleum znajdowało się w zrujnowanym stanie. W latach 2015-2016 przeprowadzono jego rekonstrukcję.
Əshabi-Kəhf
Miejsce religijnego kultu i pielgrzymek mieszkańców regionu, które otaczają legendy. Əshabi-Kəhf położone jest w odludnym miejscu, kilkanaście kilometrów na pn.-wsch. od miasta Naxçıvan. Podjeżdżając do niego początkowo widzi się z daleka tylko wielką skałę i dopiero przybliżając się blisko zauważa się w niej szczelinę. Wchodząc do jej wnętrza trzeba włożyć sporo wysiłku, wspinając się w górę po kamiennych schodach, idąc przejściem między wysokimi skalami. Na górze znajduje się jakby wielka kamienna sala, otoczona ogromnymi skałami. Na placyku wewnątrz niej stoi mały meczet i ogrodzone murkiem miejsce dla modlitw. Nad nimi w górze leży otwór pieczary, w której podobno według tradycji żył Noe, po tym kiedy jego arka wylądowała w tym regionie. Wewnątrz wielkiej skały jest przyjemnie i chłodno, co czuje się zwłaszcza w czasie ciężkich letnich upałów.
Twierdza Əlincə (Əlincə qalası)
Jedna z najbardziej znanych twierdz Azerbejdżanu, leząca w pobliżu wsi Xanəgah. Droga, która prowadzi do Xanəgah, przed miejscowością Əbrəqunus (Əbrəqunis) wyrywa się nagle w dużą kotlinę i odkrywa się efektowny widok. Po pewnym czasie z prawej strony drogi widać İlandağ, najbardziej charakterystyczną i najczęściej fotografowaną górę tego regionu o wysokości 2415 metrów. W języku azerbejdżańskim İlandağ oznacza Góra Węży (Żmij).
Twierdza Əlincə jest imponująco położona na potężnej, wysokiej górze. W środku masywu góry znajduje się wielki żleb, po którym wchodzi się do zamku. Dawniej drogę przegradzało kilka linii murów obronnych z wrotami. Wierzchołek skalistej góry zajmowały budowle obronne i mieszkalne. W twierdzy znajdowały się również cysterny do chronienia zapasów wody.
W średniowieczu twierdza była jedną z rezydencji władców dynastii Ildegizydów (Eldegizydów). Przechowywano tutaj skarbiec Ildegizydów, znajdowała się tu też mennica, gdzie bito monety. Wojska słynącego z bezwzględności Timura, które pustoszyły w końcu XIV w. Zakaukazie, od 1187 do 1401 r., z przerwami, oblegały twierdzę nie mogąc jej zdobyć. Przybyłe w 1401 r. na pomoc załodze zamku posiłki z Gruzji i Şəki zmusiły wojska Timura do odstąpienia od oblężenia twierdzy.
Przez długi czas twierdza była w ruinach. W latach 2014-2016 przeprowadzono jej rekonstrukcję, odbudowując część umocnień. Zbudowano również kamienne schody, liczące około 2000 stopni, które prowadzą do twierdzy. Z murów twierdzy roztacza się bardzo efektowny widok. U podnóża góry, na której położona jest twierdza, znajduje się małe muzeum.
Chanaka w Xanəgah (Əlincəçay xanəgahı)
Nieopodal wsi Xanəgah i niedaleko twierdzy Əlincə znajduje się średniowieczna chanaka. Chanaki były czymś w rodzaju muzułmańskich (sufickich) klasztorów. W chanace znajdował się meczet, szkoła (medresa), pomieszczenia dla członków bractwa oraz pielgrzymów. Mogła tam również znajdować się biblioteka. Dość często umieszczano tam również mauzoleum założyciela chanaki lub jakiegoś lidera religijnego. Na przestrzeni wieków chanaki spełniały znacząca funkcję socjalną. Były ośrodkami nauk w których nauczano czytania i pisania, zgłębiano teologię. Rozdawały one jałmużny. Wypełniały rolę zajazdów dla podróżnych, gdzie zatrzymywali się pielgrzymi, poeci, uczeni, oraz szpitali gdzie udzielano pomocy poszkodowanym i leczono chorych.
Pochodząca z końca XII – początku XII w. chanaka w Xanəgah często jest nazywana Əlincəçay xanəgahı (Chanaka na rzece Əlincəçay). Miejscowa ludność nazywa ją natomiast Şeyx Xorasan (Şeyx Xurasa) xanəgahı. Do początków XXI w. obiekt był w zapuszczonym stanie. W latach 2005-2007 przeprowadzono jego rekonstrukcję. Do dzisiejszych czasów zachował się meczet i mauzoleum. Inskrypcja znajdująca się nad wejściem do mauzoleum głosi, że jego architektem był Hodża Dżamal ad-Din.
Według tradycji w tym miejscu pochowano twórcę ruchu hurufitów Fazlullacha Naimi (Fəzlullah Nəimi), zabitego w 1394 r. przez Miranszaha, syna Timura. Jego uczniowie mieli wykraść jego zwłoki i tutaj pochować. W tym miejscu znaleziono jego płytę nagrobną, co potwierdzałoby że powinna się tu znajdować jego mogiła.
Ruch hurufitów na przełomie XIV-XV w. rozpowszechnił się na terenie Bliskiego i Środkowego Wschodu. Nazwa hurufici (arab. hurufija) pochodziła od arabskiego słowa huruf – litera. Hurufici przydawali mistyczne znaczenie literom alfabetu arabskiego, powszechnie wówczas używanego przez narody muzułmańskiego Wschodu. Były one dla nich symbolami uosabiającymi mowę i rozum, utożsamiano je z człowiekiem, przyrodą i Bogiem. W literach były też dla nich skryte mistyczne znaki linii i elementów ludzkiej twarzy. Stąd też zwano ich hurufitami (liternikami). Był to prąd filozoficzny o kierunku panteistycznym, w którym Bóg był utożsamiany z samą przyrodą.
Ordubad
Drugie co do wielkości miasto Nachiczewańskiej Republiki Autonomicznej, położone na płd.-wsch. krańcu regionu. Dawniej przez Ordubad przechodziły szlaki karawanowe i był on ważnym centrum handlu i rzemiosł. Z miasta wywożono produkowany tutaj jedwab. Rejon ten najbardziej jest znany z sadów owocowych. Dzięki upalnemu latu miejscowe owoce są bardzo słodkie. W Azerbejdżanie cenione są zwłaszcza uprawiane tutaj brzoskwinie i morele. Specjalnością mieszkańców tego rejonu są suszone owoce. Prawie każdy bakiński sklep, sprzedający suszone owoce, bakalie, orzechy, przyprawy, reklamuje się tym, że ma w sprzedaży suszone owoce z Ordubadu.
W centrum miasta zachowała się stara zabudowa. Jest tu kilka starych meczetów. Przy meczetach znajdują się obmurowane źródła wody nazywane çeşmə. Woda do tych źródeł dochodzi podziemnymi kanałami, w języku azerbejdżańskim noszącym nazwę kəhriz. Jeden z takich çeşmə znajduje się np. przy meczecie Dilbər z XVII w.
Głównym meczetem Ordubadu jest meczet Cümə (Cümə məscidi). Jego obecny wygląd jest rezultatem nawarstwień kilku faz budownictwa. Obecną formę uzyskał on w początku XVII w., za panowania szacha Abbasa I. Frontowa ściana meczetu posiada okna şəbəkə.
W mieście rośnie wiele platanów, przez wieki uznawanymi za święte drzewa, które można było ścinać tylko kiedy usychały. Ogromny platan rośnie w podwórzu meczetu Sərşəhər. Drzewo to było dawniej jeszcze większe, część jego się odłamała. Okazały platan można też oglądać obok meczetu Mingis.
Bardzo charakterystyczną budowlą jest buzxana (buzchana) – lodownia. W czasach gdy lodówka należała jeszcze do sfery fantastyki, zimą do buzchany, która posiadała specjalną konstrukcję, kładziono bryły lodu, gdzie można je było trzymać nawet w lecie. W czasie upałów można było w niej przechowywać i chłodzić nabiał, napoje, mięso i ryby. W regionie zachowało się kilka takich budowli.
Odrestaurowany budynek Qeysəriyyə, pochodzący z XVII w., był kiedyś rodzajem bazaru gdzie sprzedawano złoto i wyroby jubilerskie. Obecnie mieści się w nim muzeum historyczne.
