Ręcznie tkane dywany są najsłynniejszym wyrobem rzemiosła artystycznego Azerbejdżanu. Tkanie dywanów ma tu bardzo starą tradycję, na terytorium Azerbejdżanu dywany wyrabiano jeszcze na długo przed początkiem naszej ery. Dywany wyrabiane na terenie Azerbejdżanu cieszyły się ogromnym powodzeniem w Europie, gdzie były one przedmiotem luksusowym i podkreślały status majątkowy ich posiadacza. Przedstawiali je na swoich obrazach malarze europejscy. Do takich obrazów należą np. „Madonna z Dzieciątkiem” i „Tryptyk Marii z Dzieciątkiem” – Hansa Memlinga, „Ambasadorowie” – Hansa Holbeina-Młodszego, „Madonna kanonika van der Paele” – Jan Van Eycka. Polskim akcentem w tej tematyce jest obraz „Jan Długosz” – Antoniego Gramatyki (1841-1922), malarza i rysownika związanego z Krakowem, na którym widnieje dywan Zeyvə, należący do grupy Quba-Şirvan.
W 2010 r. tradycyjna sztuka tkania azerbejdżańskich dywanów została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO.
Jak opisać azerbejdżański dywan? Jego trzeba zobaczyć, bowiem zebrał on w sobie różnokolorową paletę barw Azerbejdżanu – błękit nieba i zieleń lasów, gęste cienie na skłonach skał i biel pokrytych śniegami szczytów gór. Magicznie przelewające się barwy dywanu zachowały w sobie rubinowy blask ziaren granatu, złocisty połysk pigwy, miedź szafranu i liliowe odcienie winogron. Niewyczerpane bogactwo barw, niepowtarzalne wzory, polot twórczej fantazji i mistrzostwo tkaczy, oto czym jest azerbejdżański dywan.
Wyrób dywanów stał się w Azerbejdżanie częścią rodzinnej tradycji, którą przekazuje się zarówno ustnie jak i drogą praktycznego doskonalenia umiejętności. Wiosną i jesienią mężczyźni strzygą owce, a w tym samym czasie i latem kobiety zbierają wszystko do wyrobu naturalnych barwników. Warto zobaczyć jak wygląda tkanie dywanów, które jest zajęciem bardzo żmudnym, pracochłonnym, wymagającym wielkiej cierpliwości i zręczności rąk, dlatego praktycznie zawsze zajmują się nim kobiety. Matki i babcie nauczają tej sztuki swoje córki i wnuczki. Tradycje tkania dywanów w Azerbejdżanie są ściśle związane z miejscowymi obyczajami. Dywany są szeroko wykorzystywane do ozdabiania domów, pokojów, mebli. Tkane są specjalne rodzaje dywanów dla celów modlitewnych, wesel czy ceremonii pogrzebowych.
Dużą część azerbejdżańskich dywanów stanowią dywany jedwabne. Przez długie wieki ziemie Azerbejdżanu słynęły z produkcji jedwabiu i wyrobu tkanin jedwabnych, bardzo cenionych na rynkach Europy. Najbardziej znanymi ośrodkami jedwabnictwa w Azerbejdżanie były okolice miast Şamaxı i Şəki.
Do barwienia przędzy i jedwabiu używano od najdawniejszych czasów barwników naturalnych. Odznaczają się one pięknymi barwami, a wiele z nich wykazuje bardzo wysoką trwałość na działanie światła, czego dowodem są stare dywany, których barwa przetrwała wiele wieków nie ulegając zniszczeniu. Od wieków w Azerbejdżanie używano trzy rodzaje barwników – uzyskiwane z roślin, zwierząt i minerałów. Najpopularniejsze są barwniki roślinne. Flora Azerbejdżanu jest bardzo bogata w rośliny posiadające zdolności barwienia. Wykorzystując dziesiątki gatunków roślin ich liście, korę, korzenie, drewno, źdźbła, owoce i ich skórki, kwiaty azerbejdżańscy mistrzowie barwienia boyaqçıları otrzymywali całą paletę różnych kolorów i ich odcieni. Do barwienia używa się m.in. skórki granatu, szafranu, korzeni marzanny barwierskiej, liści figowych, skórki cytryny, zielonej skórki owocu orzecha włoskiego, liści winorośli.
Detale zawarte w ornamentach azerbejdżańskich dywanów mają określoną symbolikę. Jednym z najbardziej znanych i popularnych motywów jest buta, która w pierwotnej wersji symbolizowała języczek ognia. Innym znanym motywem jest göl (jezioro) charakterystyczny „medalion” umieszczany w centrum kompozycji dywanu.
Zależnie od techniki wykonania azerbejdżańskie dywany wykonane z wełny dzielą się na dwie kategorie. Pierwsza to dywany ze strzyżoną wełną na dywanie (dywany z włosiem) – xovlu xalçalar, gdzie węzły zaplata się na osnowę i tworzą one miękką, włosistą powierzchnię dywanu. Dla ich wykonania stosuje się 2 techniki tkania. Druga kategoria to dywany gładkie (bez włosia) – xovsuz xalçalar, przypominających gobeliny, w których nici wątku i osnowy przeplata się na różne sposoby. Dla tej kategorii stosuje się 7 technik tkania. Do drugiej kategorii należą takie rodzaje dywanów jak palas, cecim, şəddə, rug, zili, kilim, vərni, sumax.
Zależnie od cech technicznych i artystycznych biorąc pod uwagę geografię, wzory, kompozycję, układ kolorów i technikę tkania azerbejdżańskie dywany dzielą się na następujące grupy:
- Dywany grupy Quba-Şirvan dzielące się na podgrupy: Quba, Şirvan, Baku (az. Bakı)
- Dywany grupy Gəncə-Qazax dzielące się na podgrupy: Gəncə, Qazax
- Dywany grupy Karabach (az. Qarabağ) dzielące się na podgrupy: Karabach (Qarabağ), Şuşa, Cəbrayıl
- Dywany grupy Tebriz (az. Təbriz) dzielące się na podgrupy: Tebriz, Ardabil (az. Ərdəbil)
Nazwy dywanów pochodzą najczęściej od regionów i miejscowości, w których były one utkane.
Wybrane dywany grupy Quba-Şirvan
Wybrane dywany grupy Gəncə-Qazax
Wybrane dywany grupy Karabach (az. Qarabağ)
Wybrane dywany grupy Tebriz
Azerbejdżańskie dywany autorskie
W połowie lat 90. pojawiła się moda na azerbejdżańskie dywany portretowe. Stanowią one wyjątkowo efektowny prezent i w ostatnich latach wielu przywódców państw i głów panujących odwiedzających Azerbejdżan otrzymało w darze dywan ze swoim portretem. Dla wykonania takiego dywanu potrzebne jest duże zdjęcie dobrej, jakości. Przenosi się je na papier milimetrowy odtwarzając z niego na dywanie szczegóły twarzy.
Lətif Kərimov (1906–1991), urodzony w stolicy Karabachu mieście Şuşa, to największy autorytet i znawca azerbejdżańskich dywanów. Jego trzytomowe dzieło w języku rosyjskim „Азербайджанский ковёр” (azerbejdżański dywan) jest fundamentalną pracą poświęconej tej tematyce. To przede wszystkim dzięki jego wysiłkom i entuzjazmowi w 1967 r. w Baku otwarto Muzeum Azerbejdżańskich Dywanów, pierwsze muzeum tego typu na świecie. Zaprojektowane i utkane przez niego dywany są wybitnymi dziełami sztuki.
Oprócz samych dywanów techniką dywanową wykonywane są również inne wyroby do których należą np.:
- Məfrəş – rodzaj skrzyni-kufra, dawniej umieszczano w nim przede wszystkim pościel.
- Xurcun (Heybə) – połączone ze sobą dwie torby, które są używane jako końskie juki (również dla mułów i osłów).
- Taxtüstü – pokrycie dla drewnianych łóżek, które dawniej mieli je w swoich domach zamożni ludzie.
- Yəhər üstü – niedużego rozmiaru dywanik nakładany na siodło, z reguły jest ozdobiony kolorowymi frędzlami.
- Duz qabı – woreczek przeznaczony dla przechowywania soli.
- Çul – derka dla koni (dawniej tkana tez czasem dla wielbłądów), nakładana na konia w chłodną pogodę lub po przebytej długiej drodze.
- Ərkən – rodzaj sznurów, wąskich pasów, służących do przewiązywania bagażu.
- Çömçədan – torba dla sprzętu kuchennego.
- Pərdələr – zasłona na drzwi.
- Corab – część ubioru odziewana na nogi, rodzaj ciepłych skarpet, które są dłuższe lub krótsze.
Dokonując zakupu ręcznie tkanego dywanu należy pamiętać o tym, iż nie jest to wyrób fabryczny i na jego stworzenie trzeba poświęcić bardzo wiele czasu i pracy. Przy dywanach o większej powierzchni pracuje 2-3 lub nawet więcej tkaczek. Przykładowo dywan z wełny o wymiarach 150×200 cm z grupy Quba-Şirvan ma na swej powierzchni do miliona węzłów. Ponieważ jedwab jest cieńszy od wełny, na 1 m² dywanu z jedwabiu znajduje się więcej węzłów, niż na dywanie z wełny.
Cena dywanu zależy od ilości węzłów na centymetr kwadratowy, ilości użytych barwników, na ile skomplikowany jest jego ornament, ile czasu poświęcono na wykonanie dywanu. Ważną rolę odgrywa wiek dywanu – im jest on starszy, tym jest droższy. Wielkość dywanu nie jest czynnikiem decydującym, dywan o rozmiarze 1,5×2,5 m może kosztować np. 500 USD, a dywanik 1×1 m 1000 USD. Rozpiętość cenowa jest tak ogromna, iż nie można mówić o średniej cenie dywanu. Najtańsze malutkie dywaniki można kupić już za 20-30 USD, dywany z najwyższej półki kosztują tyle ile bardzo dobry samochód, najdroższe stare dywany sprzedawane są na aukcjach za miliony dolarów.
Zabronione jest wywożenie z Azerbejdżanu dywanów wykonanych przed 1960 r. Należy to sprawdzać, gdyż przepisy się zmieniają i z upływem lat za granicę wiekową może być uznany młodszy rocznik. Nie ma problemów z wywozem dywanów nowych. W przypadku dywanów o powierzchni powyżej 1 m² dla wywozu zagranicę potrzebne jest zezwolenie wydawane przez Muzeum Dywanów, które obecnie przy zakupie załatwia każdy sklep dywanowy w Baku. Zezwolenie to nie jest potrzebne, jeśli dywan ma powierzchnię mniejszą niż 1 m². Jeśli kupujemy dywan gdzieś na prowincji, u osoby prywatnej, należy jego przynieść do bakińskiego Muzeum Dywanów, dla dokonania ekspertyzy i otrzymania zezwolenia na wywóz. Zezwolenie na wywóz dywanu jest płatne.