Żadne miasto na Kaukazie nie zrobiło tak wielkiej kariery i nie przeżyło tak oszałamiająco szybkiego rozwoju jak Baku. Ze stosunkowo niedużej miejscowości, jaką było ono jeszcze w połowie XIX w., Baku zmieniło się w ogromne miasto, które stało się stolicą Azerbejdżanu. Swoje złote lata Baku miało w okresie słynnej gorączki naftowej, na przełomie XIX-XX w., kiedy stało się światową stolicą nafty. Te czasy pozostawiły najpiękniejsze budowle miasta, zbudowane w charakterystycznej dla niego architekturze. W dniu dzisiejszym Baku to największe i najbogatsze miasto Kaukazu. To również najbardziej kosmopolityczne, wielonarodowościowe i wielokulturowe miasto Azerbejdżanu. Najczęściej używaną w świecie nazwą stolicy Azerbejdżanu jest Baku. Natomiast azerbejdżańska nazwa miasta to Bakı.
Trochę historii
Etymologia ojkonimu Baku jest związana z płonącymi dawniej na tym terenie ogniami, w miejscach wydobywania się gazu na powierzchnię ziemi. To one sprawiły, że bardzo silne wpływy miał tu ongiś zoroastryzm, w którym kult ognia ma wielkie znaczenie i jest podstawą tej religii. Pierwsze informacje o okolicach, gdzie znajduje się Baku, pojawiają się w kronikach V w. n.e. Żyjący w cesarstwie wschodniorzymskim, historyk i dyplomata Priskos Panites, opisując drogę ze Scytii do Medii, przekazał informację o ogniu wydobywającym się z morskiej skały. W jednej z VIII wiecznych kronik, opisującej wydarzenia dotyczące tych okolic, występuje nazwa Atszi Baguan. Słowo Atsz jest zapewne zniekształceniem perskiego słowa Atesz – ogień. W tym znaczeniu mogło to oznaczać „Ognie Baguana”. Nieprzypadkowo znajdująca się niedaleko Baku, znana świątynia ognia w Suraxanı, nosi nazwę Atəşgah (Ateszgah).
Najstarsza nazwa miasta, wymieniana w źródłach historycznych, to Bagawan/Bagaban. Słowo Baga (Bhaga) oznacza Boga i widnieje w słynnej Inskrypcji behistuńskiej z VI w. p.n.e. wykutym na skale w zachodnim Iranie. Również w językach słowiańskich słowo Bóg/Bog jest związane z irańskim terminem Baga. Nazwy te niewątpliwie były związane z kultem ognia oraz istniejącymi na tym terenie świątyniami ognia i znajdują potwierdzenie w źródłach historycznymi i wykopaliskach archeologicznych. Po podboju tych ziem przez Arabów, w arabskojęzycznych i perskojęzycznych źródłach, używano takich nazw miasta jak Bakuh, Bakuja, a od X w. i dzisiejszej nazwy Baku. Arabscy autorzy także wspominali o żyjących na tym terenie czcicielach ognia. W XIII wiecznej inskrypcji na ścianie bakińskiego meczetu Cümə nazwę miasta zapisano jako Bakuja. Podobnie na średniowiecznych monetach z XIV-XV w. widnieje nazwa Bakuja.
W niektórych artykułach i książkach o Azerbejdżanie można przeczytać o tym, że nazwa miasta pochodzi od perskiego Badkube, gdzie Bad oznacza wiatr, a Kube pochodzi od czasownika Kubidan – bić, co w języku perskim oznacza „miejsce, w które bije wiatr”. Jest to etymologia ludowa. Nazwa Badkube pojawia się w niektórych źródłach historycznych dopiero w XVII w. , przy czym była również używana w skróconej formie Badku.
Od niepamiętnych czasów w różnych miejscach półwyspu Abşeron (Abszeron), na którym leży Baku, płonęły „wieczne ognie”, które powstawały w miejscach wychodu gazu ziemnego. W dawnych czasach te naturalne ognie były utożsamiane z bóstwami. Pielgrzymujący do nich ludzie, oddawali wydobywającemu się z ziemi ogniowi cześć boską. Z czasem osada powstała wokół jednej z grup takich ogni, stopniowo przekształciła się w miasto-twierdzę, ognistą stolicę świętych ogni.
Począwszy od wczesnego średniowiecza podstawą gospodarki Baku było wydobycie nafty i soli oraz uprawa szafranu, które wywożono do różnych krajów zarówno lądowymi jak i morskimi szlakami handlowymi. Od IX w. Baku weszło w skład Szirwanu, państwa istniejącego w IX-XVI w. na terenie Azerbejdżanu i płd. Dagestanu. W 1191 r. silne trzęsienie ziemi zniszczyło Şamaxı, stolicę Szirwanu. Po tym wydarzeniu szirwanszach Achsistan I, którego rodzina zginęła w trzęsieniu ziemi, przeniósł swoją rezydencję do Baku i od tego momentu miasto stało się faktycznie drugą stolicą Szirwanu. Najazdy Mongołów w XIII w. poderwały gospodarkę miasta i okresowo zahamowały wydobycie nafty. W końcu tego stulecia rozpoczął się rozwój gospodarczy i w XIV-XV w Baku weszło w okres rozkwitu, stając się głównym portem na Morzu Kaspijskim. W tym czasie Baku było jednym z ważniejszych miast, nie tylko Azerbejdżanu, ale i całego Bliskiego Wschodu, biorąc aktywny udział w międzynarodowym handlu jedwabiem i innymi towarami między Wschodem i Zachodem.
Okres rozkwitu Baku zakończył się w 1501 r., kiedy wojska Safawidów (Sefewidów) zdobyły Baku. Mieszkańcy miasta, wierni dynastii szirwanszachów, zacięcie się bronili, ale po wielu szturmach wojska Safawidów zdobyły miasto, zabijając wielu jego mieszkańców. W państwie Safawidów Baku spadło do roli prowincjonalnego miasta. Stolicą tego państwa stał się początkowo Tebriz, skąd stolicę przeniesiono do Kazwinu, a następnie w końcu XVI w. do Isfahanu. Baku podupadło również na skutek wojen między państwem Safawidów i osmańską Turcją. W XVII w. na wybrzeża Abszeronu spadły napady kozaków nadwołżańskich. Największym z nich, który miał miejsce w 1669 r., dowodził słynny kozacki ataman Stiepan (Stieńka) Razin.
W latach 1723-1735 r. Baku znalazło się po raz pierwszy pod władzą Rosji. Po śmierci Nadir szacha w 1747 r. Baku stało się stolicą chanatu bakińskiego, którego terytorium obejmowało obszar Abszeronu. W 1796-1797 r. Rosjanie znów na krótko zajęli Baku. Po raz trzeci Rosjanie zajęli Baku w 1806 r., które wraz z obszarem północnego Azerbejdżanu zostało wcielone do Imperium Rosyjskiego.
Największy rozwój miasta nastąpił na przełomie XIX/XX w. po rozpoczęciu przemysłowego wydobycia ropy naftowej. Jeszcze w 1855 r. miasto miało zaledwie 8374 mieszkańców. Największe ówcześnie miasta Azerbejdżanu miały wówczas znacznie większą liczbę mieszkańców – Şamaxı 24 133, Şəki 20 917, Jelizawietpol (Gəncə) 18 505 mieszkańców. Tbilisi, administracyjne centrum rosyjskiego namiestnictwa kaukaskiego, liczyło wtedy prawie 40 000 mieszkańców. Nic wówczas nie znamionowało burzliwego rozwoju, który nastąpił w kolejnych dziesięcioleciach.
W 1872 r. wprowadzono w imperium rosyjskim reformę, która zniosła system dzierżawny w przemyśle naftowym. Reforma dała prywatnym właścicielom możliwość wykupu na własność, dotychczas jedynie dzierżawionych, roponośnych działek, a tym samym zwolniła ich z obowiązku płacenia bardzo dużych podatków na rzecz dzierżawcy. Dało to początek nowej epoce w historii Baku i stało się impulsem do rozwoju przemysłowego wydobycia ropy naftowej na szeroką skalę nie tylko w Azerbejdżanie, ale i w całym imperium rosyjskim. Rok 1872 r., kiedy odbył się pierwszy przetarg na działki naftowe, przyjmuje się za początek słynnej gorączki naftowej.
W następnych latach na polach naftowych Baku narodziły się wielkie fortuny, czego przykładem stała się założona w 1875 r. przez braci Nobel, Roberta i Ludwiga, firma „Nobel Brothers Naphta Company”, w której współudziałowcem był ich brat Alfred. To właśnie w dużym stopniu dzięki zarobionemu w Baku kapitałowi Alfred Nobel mógł ufundować słynną dziś Nagrodę Nobla. W tym czasie działały tu najbardziej znane zachodnie firmy jak Standard Oil, Shell, czy firma Rothschildów (francuska gałąź tej rodziny bankierów i finansistów). Wielkie kariery zrobili też przedstawiciele miejscowego kapitału jak Zeynalabdın Tağıyev, Ağa Musa Nağıyev czy Murtuza Muxtarov. Na początku XX w. pola naftowe Baku dostarczały ponad połowę światowego wydobycia ropy naftowej. Robert Nobel był wówczas autorem powiedzenia – „Jeśli nafta jest królową, to Baku jest jej tronem”.
Nie do poznania zmieniło się też samo Baku, które w początku XX w. stało się największym miastem Kaukazu, oraz głównym przemysłowym, kulturalnym i politycznym centrum Azerbejdżanu. W okresie gorączki naftowej powstały najpiękniejsze budowle Baku, przy czym stworzono nie tylko okazałe kamienice i siedziby magnatów naftowych, lecz również budynki użyteczności publicznej. O finansowej zasobności miasta w tym okresie chodziły legendy. Podczas gdy arabscy szejkowie prowadzili jeszcze koczowniczy tryb życia, a ich bogactwem były stada kóz, owiec i wielbłądów, naftowi magnaci Baku sprowadzali najbardziej ekskluzywne towary z Europy i wypoczywali w znanych europejskich kurortach.
W okresie gorączki naftowej możliwość znalezienia pracy lub zainwestowania kapitału ściągała do Baku ludzi najróżniejszych narodowości, co sprawiło że Baku stało się najbardziej kosmopolitycznym miastem Azerbejdżanu i Kaukazu. Dzięki wzajemnemu przenikaniu się wielu kultur sformowała się wyjątkowa swego rodzaju społeczność miejska, która wydała wiele błyskotliwych indywidualności.
W początkowym okresie I wojny światowej Baku znalazło się z dala od areny działań wojennych i docierały tu tylko dalekie echa wojny. Sytuacja uległa jednak zmianie w 1917 r. Po rewolucji lutowej i zwłaszcza po przewrocie bolszewickim Baku weszło w burzliwy okres swej historii, stając się centrum zachodzących w Azerbejdżanie wydarzeń. Szczególnie niespokojnym był 1918 rok, kiedy władza w Baku przechodziła kilkakrotnie z rąk do rąk, miasto doznało zniszczeń i zginęło wielu jego mieszkańców. W czasie istnienia I Azerbejdżańskiej Republiki 1918-1920 Baku stało się już formalnie stolicą Azerbejdżanu.
Wkroczenie Armii Czerwonej do Azerbejdżanu w kwietniu 1920 r. i przekształcenie kraju w jedną z republik sowieckich zakończyło najświetniejszą epokę w dziejach miasta. Firmy zagraniczne zmuszone były opuścić Azerbejdżan, a ich majątek został znacjonalizowany, podobnie jak i majątek miejscowych przedsiębiorców. W świecie zaczęto poszukiwać nowych źródeł ropy naftowej i po przymusowej abdykacji Baku zaczęli się pojawiać inni pretendenci na naftowy tron. Azerbejdżan nadal jednak zachował wiodącą pozycję w przemyśle naftowym Związku Radzieckiego.
W końcu lat 30. w czasie największego nasilenia represji stalinowskich Baku utraciło wskutek prowadzonej polityki przymusowej ateizacji znane świątynie różnych wyznań. Zniszczono m.in. wielki sobór prawosławny Aleksandra Newskiego, ufundowany przez Polaków kościół katolicki i meczet Bibiheybət.
W czasie II wojny światowej Azerbejdżan odegrał wielką rolę dostarczając większość paliw dla Armii Radzieckiej. Celem wielkiej niemieckiej ofensywy na froncie wschodnim w 1942 r., było przede wszystkim przedarcie się na Zakaukazie i opanowanie złóż naftowych Abszeronu. Prawdopodobnie zadecydowałoby to o zwycięstwie Niemców na froncie wschodnim.
Po zakończeniu wojny Baku stopniowo utraciło również pozycję centrum naftowego w Związku Radzieckim, wskutek odkrycia nowych wielkich złóż ropy naftowej na Syberii. Miasto rozwijało się nadal, choć nie mogło się to już równać z okresem gorączki naftowej. Nawet w systemie sowieckim, który narzucał ludziom wiele ograniczeń, Baku wyróżniało się wśród większości miast sowieckich swoją atmosferą, dzięki społeczności miejskiej która go zamieszkiwała i południowemu charakterowi miasta.
Nowy etap w historii miasta nastąpił w połowie lat 80. XX w. Pieriestrojka, która otworzyła granice, niespokojny okres rozpadu Związku Radzieckiego i pogarszająca się sytuacja ekonomiczna sprawiły, że bardzo wielu bakińców opuściło swoje miasto rozjeżdżając się po całym świecie. Do Baku przybyli natomiast uciekinierzy z Armenii i terenów okupowanych oraz ci mieszkańcy prowincji, których trudna sytuacja ekonomiczna zmusiła do poszukiwania w Baku pracy i możliwości zarobku, gdzie istnieją dla tego największe możliwości. Ciężkim przeżyciem dla mieszkańców Baku były wydarzenia stycznia 1990 r., które pociągnęły ze sobą wiele ofiar. Obecnie Baku jest zdecydowanie najszybciej rozwijającym się miastem Azerbejdżanu, jednak stolica, w której żyje bardzo duża część mieszkańców Azerbejdżanu, wyraźnie zdominowała pozostałe regiony kraju.
Co warto zobaczyć
İçərişəhər
İçərişəhər (İçəri Şəhər) to najstarsza część miasta, która zachowała koloryt dawnego Baku. Ujrzymy tu wąskie małe uliczki, specjalnie tak zbudowane aby osłabić siłę silnych zimowych wiatrów, charakterystyczne podwórka, zaułki, stare domy z oszklonymi balkonami şüşəbənd. Do początku XIX w. miasto ograniczało się w zasadzie do tego terytorium, otoczonego murami obronnymi. Zachowany mur obronny, otaczający İçərişəhər, był wzniesiony za panowania szirwanszacha Manuczichra III (1120-1160). W latach 1608-1609, gdy Baku było pod władzą Safawidów, wzniesiono drugi, zewnętrzny mur obronny, w odległości około 12-15 metrów od pierwszego. Mur ten zburzono w 1865 r., gdy miasto zaczęło się rozbudowywać. Wewnętrzny mur obronny zachowano jako zabytek historyczny z rozkazu cara Aleksandra III. Z czasem ta najstarsza część Baku została zewsząd otoczona nowo powstałymi dzielnicami miasta, dlatego zaczęto ją nazywać İçərişəhər – Wewnętrzne Miasto. W 2000 r. İçərişəhər, wraz z więżą Qız Qalası i pałacem Szirwanszachów, zostały wniesione na listę UNESCO.
- Wieża Qız Qalası
Znajdująca się na skraju İçərişəhər masywna wieża jest najstarszą budowlą Baku i jego symbolem. Nosi ona nazwę Qız Qalası – Wieża Dziewicza. Wieża była kilkakrotnie rekonstruowana i trudno dziś dokładnie określić okres jej powstania. Najstarsza, dolna część wieży, najprawdopodobniej pochodzi z IV-V w. n.e., natomiast górna część powstała w późniejszym okresie. W czasie wykopalisk archeologicznych, prowadzonych w latach 60. ubiegłego wieku, obok wieży znaleziono resztki ołtarza ognia. W ścianie wieży zachowały się resztki rury z wypalonej gliny, która biegła na jej szczyt. Uczeni badający tą rurę stwierdzili, iż ze względu na małe rozmiary nie mogła ona być rurą kanalizacyjną, tym bardziej że nie znaleziono na niej żadnych śladów fekaliów. Natomiast konstrukcja rury wskazuje na to, iż mógł nią płynąc gaz, który płonął w znajdujących się na piętrach niszach oraz na szczycie wieży. Ponieważ ongiś na tym terenie bardzo silne wpływy miał zoroastryzm, wszystko to przemawia za tym, iż wieża była świątynią ognia.
Z wieżą wiąże się wiele legend. Najbardziej popularna z nich opowiada o tym, że w dawnych czasach owdowiały władca Baku postanowił ożenić się z własną córką. Ta przerażona myślą o ślubie z własnym ojcem postawiła jemu warunek, że musi dla niej zbudować wieżę. Kiedy wieża była zbudowana dziewczyna popełniła samobójstwo, skacząc z niej do morza, które dawniej podchodziło do samej wieży. Stąd podobno wzięła się jej nazwa.
Być może w tej legendzie znalazły odbicie echa zamierzchłej przeszłości. Przez pewne okresy swego istnienia Kaukaska Albania znajdowała się pod władzą imperium Sasanidów, gdzie zoroastryzm był religią państwową. Jeden z władców imperium Sasanidów, szach Jezdeger II (438-457), w czasie swego panowania podejmował próby przymusowego nawracania na zoroastryzm ludności Zakaukazia. W owym czasie w zoroastryzmie praktykowano małżeństwa, nazywane xwēdōdah, między najbliższymi krewnymi: ojca z córką, syna z matką, brata z siostrą. Zoroastryjscy kapłani uważali je za najbardziej chwalebny rodzaj małżeństwa, jaki można było zawrzeć. O takich małżeństwach mówią zoroastryjskie teksty, informacje o nich pojawiają się w źródłach antycznych, bizantyjskich, arabskich. Nie wiadomo jednak na ile ta praktyka była rozpowszechniona. Mogło to mieć miejsce wśród arystokracji i członków rodziny panującej.
- Pałac Szirwanszachów / Pałac Szachów Szirwanu (Şirvanşahlar Sarayı)
Położony na wzgórzu, najwyższym punkcie İçərişəhər, pałac był jedną z rezydencji władców Szirwanu. Najstarsze budowle w kompleksie pałacowym powstały w końcu XIV w., ale większość z nich powstała w latach 30.-40. XV w. za panowania szirwanszacha Chalilullaha I, kiedy Szirwan przeżywał okres największego rozkwitu. Kompleks pałacowy położony jest na trzech wznoszących się jeden nad drugim dziedzińcach. Cały zespół budynków zbudowany jest z miejscowego wapienia. Wykute w ścianach ornamenty świadczą o wysokim kunszcie rzeźbiarzy tej epoki. Główny budynek zespołu pałacowego znajduje się na najwyżej położonym dziedzińcu. Ma on proste, lakoniczne formy. Wygląd jest wnętrza został silnie zmieniony w XIX w., kiedy służył on jako skład dla carskiej armii. W czasie przebudowy była zniszczona mozaika sklepień i kopuł. Znajduje się tu ekspozycja prezentująca m.in. białą broń, wyroby rzemiosła artystycznego, tradycyjne instrumenty muzyczne.
Do głównego budynku pałacu przylega Divanxana, nieduży pawilon położony wewnątrz małego dziedzińca, z trzech stron okrążony arkadami, a z czwartej ścianą przylegającą do głównego budynku. Portal pawilonu jest ozdobiony pięknym, misternym ornamentem. Istnieją różne przypuszczenia do czego służyła Divanxana, której architektura nie ma analogów wśród zabytków Azerbejdżanu. Wysuwane są teorie, iż mogło to być miejsce audiencji lub miejsce narad rady przybocznej – w niektórych krajach muzułmańskich taka rada nosiła nazwę divan.
Na środkowym dziedzińcu znajduje się mauzoleum Sejida Jahja Bakuwi (az. Seyid Yəhya Bakuvi). Urodzony w Şamaxı, Sejid Jahja Bakuwi (ok. 1410-ok. 1462), był średniowiecznym uczonym, myślicielem, filozofem, astrologiem, żyjącym przy dworze szirwanszachów.
Na terenie środkowego dziedzińca umieszczono wiele kamiennych płyt, wydobytych z ruin zatopionego zamku Bayıl (można się spotkać też z nazwami Sabayil, Sebayıl), położonego w zatoce bakińskiej. Zbudowana na niedużej wysepce budowla miała około 180 metrów długości i około 40 metrów szerokości. Zatopienie zamku nastąpiło najprawdopodobniej w 1306 r., kiedy nastąpiło silne podniesienie się poziomu wód Morza Kaspijskiego i osuwanie części brzegu, co według niektórych uczonych było rezultatem silnego trzęsienia ziemi. W początkach XX w. poziom wody w morzu zaczął znacznie opadać i ruiny zamku zaczęły wyłaniać się z wody. Archeologiczne badania prowadzone m.in. w 1946 i 1962 r., wykorzystujące okresowe obniżenia poziomu wody w morzu, ujawniły napis na ścianie tej budowli, z której wynika że ukończono ją w 1234/1235 r., za panowania szirwanszacha Fariburza III. Na całej długości jej ściany biegł fryz z napisami wykonanymi w alfabecie arabskim. Oprócz napisów na wielu kamieniach widnieją sylwetki zwierząt oraz wizerunki głów ludzkich i zwierzęcych. Jest to przykład specyfiki kultury Azerbejdżanu w obrębie świata muzułmańskiego, bowiem islam surowo zabraniał przedstawiania postaci ludzkich i istot żywych.
Na dolnym dziedzińcu znajduje się rodzinny grobowiec szirwanszachów z dynastii Derbendi, z bogato zdobionym portalem. W grobowcu pochowano członków rodziny szirwanszacha Chalilullacha I. Obok niego stoi pałacowy meczet, zbudowany za panowania Chalilullacha I. W inskrypcji na minarecie widnieje data 1441/1442.
Najpóźniej wzniesioną budowlą kompleksu pałacowego są jego wschodnie wrota – Murad darvazası, wzniesione w drugiej połowie XVI w. w czasie okupacji Baku przez Turków i nazwane w cześć panującego wtedy sułtana tureckiego Murada III.
Poniżej dolnego dziedzińca znajdują się ruiny pałacowej łaźni. Przez długi czas była ona zasypana ziemią, odkopano ją w latach 1958-1962. Według opisów podróżników XVIII w. łaźnia była zdobiona glazurowanymi, barwnymi płytkami ceramicznymi i ogrzewana przy pomocy nafty.
Bogactwa zgromadzone w pałacu przez szirwanszachów, zostały zrabowane w czasie najazdu wojsk Safawidów, które w 1501 r. zdobyły Baku. Wywieziono je do Tebrizu, który stal się stolicą państwa Safawidów. W 1514 r. wybucha wojna między Safawidami i Turkami osmańskimi. W bitwie na równinie Çaldıran Turcy odnieśli zdecydowanie zwycięstwo, po czym zdobyli Tebriz. Wśród zdobytych w Tebrizie łupów w rękach Turków znalazły się również skarby szirwanszachów, które trafiły do Stambułu.
- Karawanseraje
Karawanseraj (azerbejdżańska nazwa karvansara) był rodzajem zajazdu, gdzie mogły się zatrzymywać kupieckie karawany z towarami. W średniowieczu Azerbejdżan odgrywał znaczącą rolę w handlu, a przez jego terytorium przechodziły ważne szlaki handlowe. W związku z tym na jego terenie powstało wiele karawanserajów, szczególnie za panowania szirwanszachów. Podstawowymi towarami wywożonymi z terytorium Azerbejdżanu był jedwab, dywany, nafta i szafran. Niezależnie od rozmiarów karawanseraje przedstawiają ten sam typ architektury. Prowadzi do niego tylko jedno wejście i jest on okrążony dookoła murami. W dworze karawanseraju znajdowały się koniusznie dla koni i wielbłądów oraz położone wyżej pokoje dla gości. Karawanseraje przydrożne w odróżnieniu od miejskich miały bardziej obronny charakter dla zabezpieczenia przed napadami na kupców. Wiele karawanserajów było związanych z ziomkostwami kupców, karawany których po przyjętej tradycji zatrzymywały się w ulubionych, a czasem specjalnie zbudowanych dla nich karawanserajach. Najbardziej znane karawanseraje znajdują się w pobliżu wieży Qız Qalası. Karawanseraj Buxara, gdzie zatrzymywali się kupcy z Azji Środkowej, pochodzi z XV w., natomiast położony obok niego karawanseraj Multanı z XIV w., otrzymał swoją nazwę stąd, że zatrzymywali się tu kupcy z Pendżabu, głównie z miasta Multan (obecnie w granicach Pakistanu). Również nieopodal wieży Qız Qalası znajduje się dwupiętrowy karawanseraj z XV w., zbudowany za czasów szirwanszacha Chalilullaha I. Na jego górnym piętrze mieszczą się obecnie sklepy sprzedające wyroby rzemiosła artystycznego, na dolnym piętrze natomiast mieści się restauracja Muğam Club.
Baku epoki gorączki naftowej
Niesamowicie szybki rozwój miasta na przełomie XIX/XX wieku spowodował, że do Baku przybyło wielu architektów. Ogromną i decydującą rolę w zabudowie miasta odegrali polscy architekci, którzy zapoczątkowali w tym okresie oryginalny, niepowtarzalny styl okrzyknięty bakińską secesją. Należeli do nich m.in. Eugeniusz Skibiński, Kazimierz Skórewicz, Józef Płoszko i Józef Gosławski. Najbardziej znani byli dwaj ostatni, ale największe zasługi miał Gosławski, który stworzył w zasadzie oblicze miasta tej epoki.
Józef Gosławski (1865-1904) studiował w Petersburskim Instytucie Inżynierii Cywilnej. Do Baku przybył w 1891 r., gdzie powierzono mu budowę prawosławnego soboru pod wezwaniem Aleksandra Newskiego. W 1892 r. Gosławski objął stanowisko naczelnego architekta miejskiego i od tego momentu do I wojny światowej naczelnymi architektami miejskimi Baku byli Polacy. Zdaniem największego specjalisty architektury tego okresu, profesora Szamila Fattułajewa, z objęciem tego stanowiska przez Gosławskiego rozpoczęło się wprowadzanie w Baku profesjonalnej architektury. Miasto w tym okresie rozwijało się żywiołowo, bez ładu i składu i określonego stylu. To przede wszystkim Gosławski, przy współpracy innych polskich architektów, stworzył architektoniczny plan Baku i realizował go z żelazną konsekwencją. Wszystkie zaprojektowane przez niego budynki mają wspólne cechy urbanistyczne, dzięki zastosowaniu do elewacji miejscowych materiałów. Gosławski pierwszy zorganizował brygady kamieniarzy, którzy wykuwali w miejscowym kamieniu wapiennym ozdobne detale według jego rysunków.
W ciągu zaledwie dwunastu lat Gosławski zdołał zaprojektować i wznieść kilkanaście gmachów, które odmieniły oblicze Baku. W artykule zamieszczonym w czasopiśmie „Зодчий” („Budowniczy”) napisano o nim: „Gosławski wniósł do budownictwa te elementy artystyczne, które zmuszają również innych do sięgnięcia po lepsze pomysły w dziedzinie budownictwa i wykonawstwa, a ogół ludności do zwrócenia uwagi na estetykę”. Ówczesna prasa imperium rosyjskiego pisała o Gosławskim w samych superlatywach nazywając go „Кавказский Растрелли” – „Kaukaski Rastrelli”. Francesco Bartolomeo Rastrelli (1700-1771), rosyjski architekt barokowy pochodzenia włoskiego, był najbardziej znanym rosyjskim architektem XVIII w., który w latach 1730-1763 sprawował funkcję nadwornego carskiego architekta. To Rastrelli zaprojektował najbardziej znane budowle Sankt Petersburga z Pałacem Zimowym (Ermitaż) na czele i stworzył oblicze stolicy imperium rosyjskiego. Józef Gosławski umarł w Baku w 1904 r. Cmentarz, na którym go pochowano, został zlikwidowany w czasach sowieckich.
Pisząc o architekturze epoki gorączki naftowej i dokonaniach polskich architektów nie można pominąć i należy wspomnieć o miejscowych mistrzach budowlanych i kamieniarskich. To właśnie oni wcielali w życie architektoniczne projekty Polaków. Ich praca często nie ograniczała się do typowych zadań budowlanych. Wykonywali oni również piękne rzeźbiarskie zdobienia w kamieniu, nadając swemu rzemiosłu znamiona sztuki. Oglądając najpiękniejsze budynki pochodzące z czasów gorączki naftowej, warto pamiętać, iż powstały one dzięki połączeniu talentów i artystycznego smaku architektów oraz umiejętności miejscowych mistrzów kamieniarskich. Powstanie tych budynków było natomiast możliwe dzięki szczodrości miejscowych mecenatów.
W uznaniu zasług polskich architektów w 2019 r. jednej z ulic w centrum Baku nadano nazwę Polşa memarları küçəsi (Ulica Polskich Architektów).
- Budynek Rady Miejskiej Baku (Bakı Şəhəri İcra Hakimiyyəti)
Bardzo okazały i posiadający efektowną fasadę budynek Rady Miejskiej został zaprojektowany przez polskiego architekta Józefa Gosławskiego i zbudowany w latach 1900-1904. Budowa kosztowała wielką na owe czasy sumę ponad 400 tysięcy rubli, co rodziło duże emocje. Według zamysłu władz miejskich budynek powinien był potwierdzać krążącą opinię, że Baku to miasto baśniowych bogactw. Na centralnej części fasady widnieje herb Baku – trzy płomienie symbolizujące kraj ognia.
- Pałac Muchtarowa (Səadət Sarayı/Muxtarovun Sarayı)
Właścicielem pałacu był bakiński milioner Murtuza Muxtarov. Pałac został zaprojektowany przez polskiego architekta Józefa Płoszko i wzniesiony w ciągu półtora roku w latach 1911-1912, w stylu francuskiego gotyku. Posiada on barwną historię, choć ze smutnym zakończeniem. Muxtarov zbudował ten pałac jako prezent dla swojej żony.Zgodnie z życzeniem swego zleceniodawcy, Płoszko umieścił nad portalem budynku widoczny z daleka muzułmański półksiężyc. W owym czasie naprzeciwko znajdował się wielki prawosławny sobór Aleksandra Newskiego, który zaprojektował inny polski architekt Józef Gosławski. Półksiężyc na świeżo zbudowanym pałacu Muxtarova, był bardzo dobrze widoczny z pobliskiego soboru i zaprotestowało przeciwko temu rosyjskie duchowieństwo, dla którego symbol islamu znajdował się zbyt blisko. Muxtarov uległ naciskom i polecił Płoszko zastąpić półksiężyc jakimś elementem ozdobnym, według jego uznania. Płoszko umieścił w tym miejscu posąg polskiego rycerza, która widnieje tam do dziś.
Kiedy w 1920 r. do Baku wkroczyła bolszewicka XI Armia Czerwona, dwóch czerwonoarmistów wjechało na koniach do pałacu, oświadczając o konfiskacie majątku. Muxtarov zastrzelił ich obu, a potem zastrzelił siebie. Jego żonę służący schowali w piwnicy domu. Przy pomocy przyjaciół męża udało się jej uciec za granicę, początkowo do Istambułu, a potem do Berlina.
Obecnie w pałacu znajduje się najbardziej znany i prestiżowy w mieście Urząd Stanu Cywilnego. Dlatego pałac jest często nazywany Səadət Sarayı – Pałac Szczęścia.
- İsmailiyə
Jeden z najpiękniejszych budynków Baku, zaprojektowany przez polskiego architekta Józefa Płoszko w stylu weneckiego gotyku. Jego fundatorem był bakiński milionier Ağa Musa Nağıyev, jeden z najbogatszych ludzi tej epoki. Budynek upamiętniał jego zmarłego syna Ismaila i był siedzibą muzułmańskiego stowarzyszenia dobroczynności. Budynek był spalony i rozgrabiony przez oddziały ormiańskich dasznaków w marcu 1918 r., po czym odbudowany ze składek społeczeństwa Baku, w czym uczestniczyły wspólnoty różnych wyznań. Obecnie mieści w nim się Prezydium Państwowej Akademii Nauk Azerbejdżanu. Za rządów sowieckich na fasadzie budynku umieszczono złote pięcioramienne sowieckie gwiazdy.
- Pałac Tağıyeva (Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Sarayı/Azərbaycan Tarix Muzeyi)
Ta niezwykle okazała rezydencja epoki gorączki naftowej, należała do najbardziej znanego bakińskiego milionera Zeynalabdina Tağıyeva. Ogromny budynek, który zajmuje cały kwartał, został zaprojektowany przez polskiego architekta Józefa Gosławskiego i zbudowany w latach 1893-1902. Część drzwi wykonana jest z drewna cytrynowego, a tapet ze skóry naturalnej. Parkiety zawierają sześć gatunków drewna, lustra pochodzą z Francji, a szyby w oknach z Wenecji. W pałacu mieści się Muzeum Historii Azerbejdżanu, największe muzeum Azerbejdżanu i jedno z największych na Zakaukaziu. Przedstawione są tu eksponaty z różnych epok poczynając od paleolitu do czasów współczesnych. Kilka sal poświecono Zeynalabdinowi Tağıyevowi. Wśród udostępnionych do zwiedzania prywatnych salonów szczególnie efektowny jest salon orientalny (Şərq zalı). Do jego zdobienia użyto osiem kilogramów złota. Piękny plafon, z wielkim kryształowym żyrandolem, został wykonany na podstawie rysunku Gosławskiego.
Plac Fontann (Fəvvarələr meydanı)
Najbardziej znany plac w mieście. Ten bardzo popularny deptak powstał w 1868 r. Początkowo plac wyglądał inaczej niż obecnie, kursował po nim tramwaj. Oficjalnie plac nosił wówczas nazwę Plac Koljubakiński (Koljubakinskaja płoszczad’/Колюбакинская площадь), ale powszechnie nazywano jego Parapet – są różne historie skąd wzięła się ta nazwa. Z czasem wygląd placu zaczął się zmieniać. Rozebrano tory tramwajowe, wysadzono drzewa i krzewy. W latach 50. ubiegłego wieku przekształcono jego w deptak, a latach 80. pojawiły się na nim fontanny, co dało placu obecną nazwę. Często używana jest też rosyjska nazwa Płoszczad’ Fontanow (Площадь Фонтанов). Ostatnia, gruntowna rekonstrukcja placu zakończyła się w 2010 r.
Ulica Nizami
Piesza strefa tej ulicy jest kolejnym bardzo popularnym deptakiem. Obecna ulica Nizami powstała z połączenia dwóch ulic. W czasach carskiej Rosji pierwsza z nich nosiła nazwę Gubernatorska (Губернская), a druga nosiła nazwę Targowa (Торговая) i była ulicą handlową. Nazwy obu ulic zmieniono w czasach sowieckich. W 1962 r. obie ulice połączono nadając połączonej ulicy nazwę Nizami. Piesza strefa ulicy Nizami, zaczynająca się nieopodal Placu Fontann (Fəvvarələr meydanı) i ciągnąca się do Prospektu Azadlıq, jest powszechnie nazywana Targowyj (Торговый). Najbardziej efektownie prezentuje się ona w nocy.
Bulwar nadmorski (Bakı bulvarı/Dənizkənarı Milli Park)
Nadbrzeżna promenada, będąca jedną z największych atrakcji Baku, jest powszechnie nazywana bulwarem. Projekt nadmorskiego bulwaru stworzył w 1902 r. polski architekt Kazimierz Skórewicz. Realizację tego projektu kontynuował inżynier Məmməd Həsən Hacınski. W początku XX w. na bulwarze powstał, dziś już nie istniejący, bardzo oryginalny budynek dla kąpieli, zaprojektowany przez architekta Nikołaja Bajewa, w którym mieściła się prestiżowa restauracja. W latach 1909-1910 w centrum bulwaru powstał zaprojektowany przez polskiego architekta Józefa Płoszko pierwszy w Baku kinematograf, jak wówczas nazywano kinoteatr, „Fenomen” – obecnie mieści się tu Teatr Lalkowy (Kukla Teatri).
W latach 90., ubiegłego wieku, poziom wody w Morzu Kaspijskim zaczął się bardzo wyraźnie podnosić. Część bulwaru została zatopiona, musiano wyciąć też sporo drzew. W 2008 r. rozpoczęto trwającą kilka lat, gruntowną rekonstrukcje bulwaru. Najniżej położoną jego część podwyższono o kilka metrów. Bulwar stopniowo jest rozbudowywany. Z wybrzeża zatoki bakińskiej są usuwane i przenoszone zakłady przemysłowe. Przeniesiono również kilkadziesiąt kilometrów na południe od Baku port pasażerski i wojenny. Obecnie bulwar liczy około 7 km. W planach wzdłuż zatoki ma powstać bulwar o długości 26 km, który stanie się wówczas najdłuższym bulwarem na świecie.
Na bulwarze znajdują się kawiarnie, restauracje, koło widokowe, miejsca zabaw dla dzieci, oraz różne obiekty i budynki. Jest tu również sporo fontann, w tym grające fontanny. Hala widowiskowo-koncertowa Crystal Hall została zbudowana dla finału konkursu piosenki Eurowizji, który w 2012 r. odbył się w Baku. Najbardziej efektownie bulwar prezentuje się nocą.
Jeden z zakątków bulwaru nosi nazwę Kiçik Venesiya (Mała Wenecja). Jest to kilka kanałów przez które przerzucone są mosty. Po kanałach pływają specjalnie sprowadzone z Włoch gondole. Znajdują się tu dwie restauracje z architekturą we włoskim stylu.
Muzeum Dywanów (Xalça Muzeyi)
Ręcznie tkane dywany to najsłynniejsze i najbardziej znane w świecie rzemiosło artystyczne Azerbejdżanu. Tkanie dywanów ma bardzo starą tradycję, na terytorium Azerbejdżanu dywany wyrabiano jeszcze na długo do naszej ery. Dywany wyrabiane na terenie Azerbejdżanu cieszyły się ogromnym powodzeniem w Europie, gdzie były one przedmiotem luksusowym i podkreślały status majątkowy ich posiadacza.
Otwarte w 1967 r. Muzeum Dywanów w Baku było pierwszym tego rodzaju muzeum w świecie. W 2014 r. otwarto nowy budynek muzeum który swoją formą przypomina zwinięty w rulon dywan. Oprócz samych dywanów są tu również wystawiane wyroby wykonane techniką dywanową, tradycyjna odzież i jedwabne chusty, hafty, ceramika, wyroby jubilerskie, ręcznie kute wyroby miedziane, biała broń.
Şəhidlər Xiyabanı i Park Dağüstü
Na wzgórzu wznoszącym się nad centrum miasta znajduje się cmentarz Şəhidlər Xiyabanı, gdzie pochowano ofiary masakry dokonanej przez oddziały Armii Sowieckiej w nocy 19-20 I 1990 r. Potem zaczęto tu również chować poległych w wojnie z Armenią o Górski Karabach. Aleja wiodąca wzdłuż ich nagrobków prowadzi do pomnika upamiętniającego ofiary, gdzie płonie znicz. Z placyku, na którym stoi pomnik, rozpościera się najlepsza panorama Baku, z widokiem na zatokę bakińską.
Z Şəhidlər Xiyabanı sąsiaduje znajdujący się poniżej Park Dağüstü. Za czasów sowieckich nosił on nazwę Park Kirowa, a w centralnej części parku stał wielki pomnik Siergieja Kirowa, który w latach 1921-1926 był sowieckim namiestnikiem Azerbejdżanu. Po rozpadzie Związku Radzieckiego pomnik od razu usunięto. Sam park przez następne dwudziestolecie był coraz bardziej zapuszczony. W latach 2011-2013 przeprowadzono jego gruntowną rekonstrukcję. Najładniej park wygląda nocą, gdy jest podświetlony.
Nieopodal parku znajduje się jedna z wizytówek współczesnego Baku. To trzy wieżowce w kształcie płomieni ognia, które noszą nazwę Alov Qüllələri (Ogniste Wieże). Nazwa nawiązuje do kultu ognia, silnie zaznaczonego w początkach dziejów miasta. Wznoszące się nad miastem wieżowce są pokryte ekranami LED i oświetlane w nocy przy pomocy specjalnej techniki. Kolory, motywy, rysunki, postacie pojawiające się na ekranach zmieniają się w ciągu nocy. Wieżowce zbudowano w latach 2008-2011, w jednym z nich mieści się znany hotel Fairmont.
Centrum Kultury Heydara Aliyeva (Heydər Əliyev Mərkəzi)
Jeden ze sztandarowych projektów Zahy Hadid. Zmarła w 2016 r. najsłynniejsza kobieta architekt została wyróżniona za ten projekt nagrodą Design Museum’s Design of the Year Award 2014. Zaha Hadid, założycielka Zaha Hadid Architects, była laureatką Nagrody Pritzkera z 2004 roku, uważanej za architektonicznego Nobla. Słynne realizacje i praca akademicka przyniosły jej międzynarodową sławę. Każdy z jej dynamicznych i pionierskich projektów bazował na ponad trzydziestoletnim doświadczeniu, poszukiwaniach i badaniach z zakresu urbanistyki, architektury i designu, które wzajemnie się przenikały. Wielofunkcyjny budynek Centrum Kulturalnego to muzeum nieżyjącego już prezydenta Azerbejdżanu, część wystawowa oraz sala koncertowa. W części wystawowej prezentowane są m.in. wyroby rzemiosła artystycznego, tradycyjne instrumenty muzyczne, fotografie, pomniejszone kopie znanych budowli Azerbejdżanu. Odbywają się tu również wystawy sztuki nowoczesnej czy też pokazy kolekcji różnych eksponatów.
Rozczłonkowana bryła budynku ma miękkie, obłe kształty. Dach płynnie przechodzi w ściany, a te łączą się z nawierzchnią placu. Najbardziej efektowna jest sala koncertowa. Siedząc w jej wnętrzu można odnieść wrażenie, że ona faluje. Do jej wykończenia użyto 230 m³ białego dębu amerykańskiego. Jego drewno posiada dobre parametry w warunkach zmiennej temperatury i wilgotności. Ważna była też jego jednolita faktura, odpowiedni kolor i bardzo dobre właściwości akustyczne.
Obiekty sakralne
W Baku, mieście wielonarodowym i wielokulturowym, znajdują się świątynie różnych wyznań – meczety, cerkwie, kościoły, synagogi. Nie wszystkie świątynie dotrwały do czasów współczesnych, część z nich zniszczono w czasach stalinowskich.
Wśród zniszczonych świątyń był wielki prawosławny sobór Aleksandra Newskiego, którego budowę zakończono w 1898 r. Budową soboru kierował polski architekt Józef Gosławski. Znaczną sumę na jego budowę wyasygnował car Aleksander III. Pozostałe środki finansowe uzyskano przez zbiórkę pieniędzy wśród mieszkańców Baku różnych wyznań, największą sumę przekazała społeczność muzułmańska. W tym czasie była to największa świątynia Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej na Kaukazie. Kopuły soboru były złocone, a wnętrze robiło wielkie wrażenie swym bogactwem, co spowodowało, że ludność Baku nazywała sobór „Qızıllı kilsə” – Złota Cerkiew. Sobór został zburzony w 1936 r.
Podobny los jak sobór Aleksandra Newskiego spotkał kościół katolicki zburzony przez władze sowieckie w 1937 r. Okazały kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Marii Dziewicy znajdował się blisko obecnej Poczty Głównej i hotelu Hilton. Został on zbudowany w latach 1909-1915. Projektował go polski architekt Józef Płoszko. Kościół, zbudowany w stylu polskiego gotyku, swoją architekturą przypominał kościół Świętej Anny w Wilnie. Ponieważ środki finansowe na budowę kościoła wyłożyli przede wszelkim Polacy i Polacy stanowili większość parafian, kościół powszechnie nazywano polskim. Po wizycie w Baku Papieża Jana Pawła II w 2003 r. wydzielono teren pod budowę nowego kościoła katolickiego, który zbudowano w latach 2005-2006.
Po odzyskaniu przez Azerbejdżan niepodległości ocalałe świątynie zaczęto odrestaurowywać, powstają też nowe.
- Meczet Təzəpir (Təzəpir məscidi)
Meczet został zbudowany w latach 1905-1914, na miejscu starszego i znacznie mniejszego meczetu. Po sowietyzacji Azerbejdżanu meczet zamknięto. Przez pewien czas mieścił się w nim kinoteatr i spichlerz. W 1943 r. zezwolono aby znowu pełnił on funkcję religijną i w następnych dziesięcioleciach stal się on najważniejszym meczetem w Baku. Przy meczecie mieści się Duchowny Zarząd Muzułmanów Zakaukazia.
- Meczet Heydara (Heydər Məscidi)
Ten otwarty w 2014 r. meczet jest zdobiony w stylu tradycyjnej szirwańsko-abszerońskiej architektury. Kompleks świątynny zajmuje 12 000 m². Główna kopula ma wysokość 55 metrów, natomiast 4 minarety mają wysokość 95 metrów. Obecnie jest to największy meczet Azerbejdżanu i Zakaukazia. Najbardziej efektownie meczet prezentuje się w nocy, gdy jest podświetlony.
- Meczet Bibiheybət (Bibiheybət məscidi)
Położony na samym skraju miasta meczet Bibiheybət przez wieki był miejscem otaczanym kultem. Meczet został zbudowany nad grobem córki siódmego szyickiego imama Мusy al-Kazima (745-799), która uciekła do Baku przed prześladowaniami sunnickich kalifów. Według tradycji obok niej pochowano jej sługę noszącego imię Heybət, który nazywał ją ciocią – Bibi. Stąd meczet miano zacząć nazywać Bibiheybət – meczet cioci Heybəta. Odwiedził jego Aleksander Dumas w czasie swojej podróży po Kaukazie w połowie XIX w. Stary meczet zbudowany w 1281/1282 r. został zburzony za rządów sowieckich w 1936 r. Obecny meczet został zbudowany od podstaw, na tym samym miejscu, w latach 1998-1999. Jest on znacznie większy od starego meczetu.
- Sobór Świętych Niewiast Niosących Wonności (Müqəddəs Mürdaşıyan Zənənlər Kafedralı/ Кафедральный собор Святых Жён-Мироносиц)
Prawosławny sobór, katedra eparchii bakińskiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Obecnie jest to największa świątynia prawosławna w Baku. Pierwszą cerkiew na miejscu obecnego soboru zbudowano z prywatnych datków w 1890 r., obok koszarów Saljańskiego pułku piechoty. Przebudowano ją w latach 1895-1896, ale ze zwiększeniem liczebności pułku zaistniała potrzeba jej poszerzenia. W latach 1907-1909 cerkiew znów przebudowano nadając jej obecną formę. Fundatorem nowej świątyni był najbardziej znany bakiński milioner epoki gorączki naftowej Zeynalabdin Tağıyev, który sam był muzułmaninem. W 1927 r. władze komunistyczne zamknęły cerkiew przerabiając ją na kino. Po pewnym czasie cerkiew przekazano dowództwu Armii Sowieckiej i do 1953 r. znajdował się w niej skład broni. W popadającej coraz większą ruinę cerkwi urządzono w 1956 r. salę sportową. W 1990 r. budynek cerkwi został zwrócony bakińskiemu biskupstwu rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Cerkiew znajdowała się wtedy w opłakanym stanie. Znalazł się jednak człowiek, który sponsorował jej odbudowę i był nim znów muzułmanin, azerbejdżański przedsiębiorca Aydın Qurbanov. Po jej zakończeniu odbudowy w 2003 r. patriarcha Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej Aleksij II poświęcił cerkiew i nadał jej status Soboru Katedralnego.
Kościół Zbawiciela (Xilaskar kilsəsi / Alman kilsəsi)
Jedną ze świątyń, które przetrwały czasy przymusowej ateizacji za rządów sowieckich, jest kościół ewangelicko-luterański. Wysmukły, strzelisty kościół, w którym można znaleźć podobieństwa z kościołem św. Elżbiety w niemieckim Marburgu, zbudowany został w latach 1896-1898. Zaprojektował jego niemiecki architekt Adolf Eichler. W uroczystości założenia kamienia węgielnego w 1896 r. uczestniczyli członkowie rodzin braci Nobel. Większość wspólnoty protestanckiej w Baku stanowili Niemcy, dlatego kościół często jest nazywany Alman kilsəsi – niemiecki kościół, lub kircha (кирха) – od niemieckiego słowa kirche, oznaczającego kościół.
Villa Petrolea
Villa Petrolea to osiedle zbudowane przez braci Nobel dla pracowników ich firmy. Na terenie osiedla powstała również rezydencja braci Nobel w której obecnie mieści się poświęcone im muzeum.
Nazwisko Nobel kojarzone jest dzisiaj przede wszystkim z Alfredem Noblem i słynną nagrodą Nobla. Mało kto wie, że wielką karierę zrobiła firma założona przez jego braci Roberta i Ludwika, która stała się największą firmą naftową w imperium rosyjskim i jedną z największych firm naftowych świata.
Podwaliny kariery rodziny położył Immanuel Nobel, szwedzki inżynier, architekt, wynalazca i przemysłowiec. Po bankructwie swojej firmy w Szwecji postanowił on szukać zarobku w Rosji i w 1837 r. osiedlił się w Sankt Petersburgu. Odniósł tam sukces otwierając fabrykę maszyn połączoną z zakładem odlewniczym, gdzie zatrudniał ponad tysiąc robotników. W 1842 r. sprowadził swoją rodzinę do Sankt Petersburga. Dzięki przychylności dworu carskiego jego firma otrzymywała zamówienia od armii carskiej, produkując m.in. karabiny, miny morskie, plecaki wojskowe.
Okres prosperity zakończył się po śmierci cara Mikołaja II i zakończeniu wojny krymskiej. Nowy car Aleksander II zarządził poważne cięcia w budżecie, skończyły się zamówienia, dłużnicy firmy nie spłacali swoich długów. W 1859 r. firma zbankrutowała, a Immanuel Nobel powrócił ze swą rodziną do Szwecji. Wraz ze swoimi dwoma synami Alfredem i Emilem zbudował tam fabrykę, gdzie eksperymentowano z nitrogliceryną. Alfred Nobel poświęcił się badaniu materiałów wybuchowych, a zwłaszcza bezpiecznej produkcji i stosowania nitrogliceryny, co doprowadziło jego do wynalezienia dynamitu.
W Rosji pozostał jeden z braci, Ludwig Nobel, któremu wierzyciele jego ojca powierzyli zarządzanie firmą Immanuela. Ostatecznie firma została sprzedana przez wierzycieli w 1862 r. Ze swych pieniędzy Ludwig kupił w Sankt Petersburgu warsztaty mechaniczne, które przekształcił w fabrykę maszyn. Dzięki wynalazkom w sferze uzbrojenia jego głównym klientem stała się znów rosyjska armia. Firma produkowała m.in. pociski artyleryjskie, armaty. lawety, miny podwodne, karabiny. W 1871 r. Ludwig ściągnął ze Szwecji swego brata Roberta, któremu powierzył administrowanie jego fabryką.
Firma Ludwiga otrzymała duży kontrakt na produkcję karabinów dla rosyjskiej armii i potrzebowała drewna na kolby karabinów. W 1873 r. Ludwig wysłał Roberta na teren dzisiejszego Azerbejdżanu (wówczas znajdującego się w granicach imperium rosyjskiego), z misją znalezienia odpowiedniego drzewa na kolby. W czasie swej podróży Robert Nobel zatrzymał się w Baku. Było to kilka miesięcy po tym, gdy wprowadzono w imperium rosyjskim reformę, która zniosła system dzierżawny w przemyśle naftowym. Reforma dała prywatnym właścicielom możliwość wykupu na własność, dotychczas jedynie dzierżawionych, roponośnych działek, a tym samym zwolniła ich z obowiązku płacenia bardzo dużych podatków na rzecz dzierżawcy. Zapoczątkowało to rozwój przemysłowego wydobycia ropy naftowej na szeroką skalę nie tylko w Azerbejdżanie, ale i w całym imperium rosyjskim. W Baku rozpoczynała się słynna gorączka naftowa.
Poszukiwania drewna odpowiedniego dla produkcji kolb karabinów nie przyniosły rezultatu, ale Robert Nobel zorientował się, że ulokowanie pieniędzy w wydobycie ropy naftowej, na którą systematycznie wzrastał popyt, może być dobrą inwestycją. Za otrzymane od brata pieniądze Robert Nobel nabył w okolicach Baku działkę naftową i niedużą rafinerię ropy. W 1876 r. obaj bracia założyli w Baku firmę, która trzy lata później przekształciła się w spółkę akcyjną Nobel Brothers Naphtha Company. Jej rosyjska nazwa brzmiała Товарищество нефтяного производства братьев Нобель (Towarzystwo przemysłu naftowego braci Nobel), ale często używano również nazwy Branobel, co było skrótem od rosyjskiego Бра(тья) Нобель/Bra(cia) Nobel. Udziałowcem w niej był również ich brat Alfred Nobel.
W przeciągu kilku lat Branobel prawie całkowicie wyparł z rosyjskiego rynku amerykańską naftę sprzedawaną przez Standard Oil, pod koniec XIX w. stając się jednym z największym koncernów naftowych na świecie. Stał się on również znany z wprowadzania różnych innowacji i nowych technologii. Jako pierwszy w imperium rosyjskim wprowadził wagony cysterny, zbudował rurociąg naftowy i pierwszy zbiornikowiec, stworzył własną sieć sprzedaży ze składami nafty.
W pobliżu Keşlə, jednej z dzielnic Baku na przedmieściach miasta, bracia Nobel zbudowali osiedle o nazwie Villa Petrolea, dla pracowników ich firmy. Na terenie osiedla powstały domy dla pracowników, szkoła, teatr, szpitale i rodzinna rezydencja braci Nobel w Baku. Stworzono również park o powierzchni 10,5 ha. Ponieważ obszar półwyspu Abşeron, na którym leży Baku, zajmują półpustynie dla stworzenia parku przywieziono żyzną ziemię z rejonu Lənkəran w płd-wsch Azerbejdżanie. W parku posadzono wiele drzew i różne rośliny.
Po zajęciu Azerbejdżanu przez bolszewików w 1920 r. Branobel został znacjonalizowany, podobnie jak Villa Petrolea. W czasach sowieckich osiedle opustoszało i popadło w ruinę, a wraz z nim rezydencja braci Nobel. Po odzyskaniu przez Azerbejdżan niepodległości w 2004 r. utworzono stowarzyszenie Baku Nobel Heritage Fund. Doprowadziło ono do rekonstrukcji rezydencji braci Nobel, otwarcie której nastąpiło w 2008 r. Obecnie w dawnej rezydencji mieści się muzeum braci Nobel. Znajdują się w nim przedmioty należące do rodziny Nobel i stare fotografie. Wnętrze domu zostało zmienione, w porównaniu z czasami gdy mieszkali tu bracia Nobel, jednak niektóre elementy zostały dokładnie odtwarzane.
Łaźnie
Łaźnia przez długie wieki była nieodłącznym elementem kultury Azerbejdżanu. W średniowieczu podejście do kwestii higieny osobistej bardzo wyraźnie różniło kulturę Bizancjum i muzułmańskiego Wschodu, od kultury chrześcijańskiej Zachodniej Europy. Ówcześni chrześcijanie ignorowali ciało, skupiając się na duchowym wnętrzu. Skrajni asceci mieszkający w eremach nie myli się nigdy, a odmawianie sobie kąpieli stanowiło formę pokuty. Czasem poza chrztem i rytualnym zamaczaniem palców w święconej wodzie przy wejściu do kościoła, jedynym kontaktem człowieka z wodą było mycie zwłok przed złożeniem do grobu. Muzułmanie, stykający się z uczestnikami wypraw krzyżowych, z niesmakiem wspominali o wyjątkowo nieprzyjemnym zapachu ich ciał. Nawet wspaniałość Wersalu, w znacznie późniejszych czasach, uznawanego za wzór wytworności, przyćmiewała niemiła woń, spowodowana tym, iż dworzanie zamiast myć się wkładali na brudne ciało czyste koszule i załatwiali gdziekolwiek swoje potrzeby fizjologiczne.
Tradycyjny azerbejdżański hamam (nazwa łaźni w Azerbejdżanie i krajach Bliskiego Wschodu), służył nie tylko do kąpieli. Był też częścią życia towarzyskiego, miejscem spotkań, gdzie kobiety mogły poplotkować, a mężczyźni pogawędzić, omówić różne sprawy czy pograć przy herbacie w najpopularniejszą grę Azerbejdżanu nərd (odmiana tryktraka). Typowy azerbejdżański hamam posiada na dachu jedną lub kilka kamiennych kopuł, z niedużymi „kominami” posiadającymi otwory przez które pada światło. Budynek łaźni na ogół był zagłębiony w ziemi dla zachowania ciepła i dzielił się na trzy części – hol wejściowy, przebieralnię i salę dla kąpieli. Łaźnie oświetlano z pomocą świec i lampek. Łaźnie, lub ich części, przeznaczone dla bogatych warstw społecznych, były o wiele bardziej bogato ozdobione i wyposażone, niż przeznaczone dla biednych. Nie było przyjęte kąpać się nago i kąpiący otrzymywali specjalne przepaski na biodra – fite. Kobiety i mężczyźni kąpali się oddzielnie i mieli wyznaczone swoje dni. Dawniej łaźnie były też miejscem, gdzie kobiety z rodziny przyszłego pana młodego czy swatki mogły dokładnie obejrzeć kandydatkę na żonę. Oprócz hamamçi (łaziennego) – w dni przeznaczone dla kobiet tę funkcję na ogół wypełniała jego żona, oraz palacza, każda łaźnia posiadała też masażystę. Klienci mogli tu kupić mydło, pachnidła czy hennę, którą farbowano włosy.
Na przełomie XIX-XX w. wszystkie łaźnie w Baku dzieliły się na tradycyjne i europejskie, te drugie posiadały oddzielne pokoje. Rosjanie przynieśli ze sobą tradycję używania w łaźni specjalnie przygotowanych wiązek gałązek drzew – wienik (веник), którymi uderza się w ciało dla pobudzenia krążenia krwi. Nie zdobyło to jednak większej popularności. Znacznie bardziej rozpowszechnił się rosyjski zwrot – „S liogkim parom”, które mówi się wychodzącym z łaźni lub z kąpieli, dosłownie oznacza to „Z lekką parą”, czym wita się wychodzących „z pary ciężkiej”, panującej w łaźni lub w kąpieli. Azerbejdżanie używają zwrotu „Həmişə təmizlikdə” – „Obyś zawsze był czystym”.
W epoce gorączki naftowej najbardziej prestiżową łaźnią była Fantaziya/Фантазия (Fantazja), zbudowana w 1895 r. W owych czasach wszystko tonęło tam w kwiatach i zieleni, w basenie pływały złote rybki, fontanny i wanny były wykonane z marmuru. Dziś ta łaźnia, w której miejscami zachowały się ślady dawnej świetności, jest zapuszczona i wymaga remontu. Najładniejszą obecnie łaźnią pochodzącą z tego okresu jest męska łaźnia Təzəbəy Hamamı z 1886 r.
Najbardziej znaną damską łaźnia jest Saba Sultan. To kompleks SPA, gdzie oprócz łaźni można skorzystać z sauny, masażu, basenu, fitness center.
Nocne Baku
Zdecydowanie warto wybrać się na nocną wycieczkę po centrum Baku. W nocy centrum miasta jest bardzo pięknie oświetlone i odkrywa się je na nowo. W ciepłej porze roku, szczególnie w weekendy, miasto żyje do późnych godzin. Bardzo długo są czynne restauracje, kawiarnie i sklepy. Najbardziej popularnymi miejscami nocnych spacerów są bulwar nadmorski, piesza strefa ulicy Nizami (Targowyj) oraz Plac Fontann (Fəvvarələr meydanı).
Bakińska Karta Turystyczna
W 2019 r. wprowadzono Bakińską Kartę Turystyczną – bakucard.
Istnieją trzy rodzaje tej karty:
- 1 dniowa – 24 AZN
- 3 dniowa – 45 AZN
- Tygodniowa – 70 AZN
Karta umożliwia bezpłatne korzystanie z komunikacji miejskiej, uzyskanie zniżek na bilety lub bezpłatne wejścia do wybranych muzeów, uzyskanie zniżek w sklepach, restauracjach i kawiarniach, które są partnerami bakucard. Jest ona aktywowana, gdy użyje się ją po raz pierwszy. Kartę można kupić m.in. na lotnisku, w niektórych hotelach, w biurach turystycznych.