W granicach Imperium Rosyjskiego
Na terenie północnego Azerbejdżanu, który znalazł się pod rosyjskim panowaniem, wszystkie chanaty zostały zlikwidowane, a majątki ich władców przejęte przez władze carskie. Część azerbejdżańskich chanów i miejscowych feudałów wyemigrowała wraz ze swymi rodzinami.
Chcąc umocnić swoje panowanie na ziemiach Zakaukazia w ciągu XIX w. Rosjanie osiedlali na nich Ormian, Greków, Niemców oraz rosyjskich wyznawców tych odłamów chrześcijaństwa, którzy nie uznawali zwierzchnictwa Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego jak mołokanie czy duchoborcy. Najwięcej przesiedlano Ormian, którzy przybywali z Persji i Turcji.
Pierwsza większa fala przesiedleń Ormian miała miejsce w latach 1828-1830, po zakończeniu wojen Rosji z Persją i Turcją. Tylko w tym okresie na Zakaukazie przesiedlono dziesiątki tysięcy Ormian. Potem w ciągu tego stulecia nastąpiły kolejne fale przesiedleń. Na niektórych terenach spowodowało to poważne zmiany demograficzne. W gruzińskim regionie Samcche-Dżawachetia, gdzie osiedlano Ormian z Turcji, Ormianie stanowią dziś większość ludności, a w dwóch municypalitetach tego regionu, Achalkalaki i Ninocminda, absolutną większość.
Na teren Azerbejdżanu przesiedlano początkowo głównie Ormian z Persji, potem Ormian z Turcji. Kierowane przez rosyjskiego pułkownika Łazara Łazariewa przesiedlenie Ormian z Persji, na teren północnego Azerbejdzanu, zostało opisane w wydanej w Rosji w 1831 r. książce autorstwa Siergieja Glinki „Описаниe переселения армян аддербиджанских в пределы России” – „Opis przesiedlenia Ormian adderbidżańskich (azerbejdżańskich – ponieważ przybyli oni z południowego Azerbejdżanu) w granice Rosji”. Ówczesny poseł rosyjski w Teheranie Aleksander Gribojedow, uczestniczący w akcji przesiedlania Ormian, pisał o związanym z nią niepokoju wśród muzułmańskiej ludności tych regionów gdzie osiedlano Ormian.
Dużą liczbę Ormian przesiedlono na teren Karabachu, który na skutek prowadzonych tu działań wojennych utracił sporą część swojej ludności. Do rozpoczęcia przesiedleń Ormian większość ludności na terenie dzisiejszego Górskiego Karabachu stanowili Azerbejdżanie, natomiast w końcu lat 80. XIX w. ponad połowę ludności na tym terenie stanowili już Ormianie.
Na przestrzeni XIX w. i początku XX w. Ormianie byli sojusznikami Rosji w jej polityce na Kaukazie, gdzie stali się oni faworyzowaną przez władze carskie grupą etniczną, oraz na Bliskim Wschodzie. Natomiast Ormianie korzystając z pomocy Rosji dążyli do osiągnięcia swych celów politycznych. Planując dalszą ekspansję Rosjanie składali Ormianom obietnice szerokiej autonomii, a nawet przyszłej suwerenności. W 1828 r. władze carskie utworzyły Obwód Armeński, z ziem chanatów erywańskiego i nachiczewańskiego. Rosja sprzyjała również Ormianom w kwestiach religijnych. W 1811 r. władze carskie odebrał Kościołowi Gruzińskiemu autokefalię, likwidując gruziński katolikosat i tworząc gruziński egzarchat, podporządkowany rosyjskiemu synodowi. Z kolei w 1836 r. władze carskie zlikwidowały Kościół Albański. Do rozpadu Imperium Rosyjskiego tytuł katolikosa na Kaukazie był zachowany tylko dla głowy Kościoła Ormiańskiego.
W 1840 r. władze carskie wprowadziły nowy podział administracyjny, podobny jak w pozostałych częściach Imperium Rosyjskiego. Utworzono gubernie, podzielone na ujezdy (odpowiadające mniej więcej polskim powiatom). W latach późniejszych dokonywano zmian w tym podziale przenosząc ziemie z jednej guberni do drugiej, likwidując jedne gubernie i tworząc nowe. W końcu istnienia Imperium Rosyjskiego na Zakaukaziu istniały takie gubernie jak tyfliska, kutaiska, erywańska (utworzona z Obwodu Armeńskiego), jelizawietpolska, bakińska. Obok gubernii utworzono na Kaukazie także jednostki administracyjne o specjalnym statusie – obwody i kraje. W 1844 utworzone zostało namiestnictwo kaukaskie, z siedzibą w Tbilisi (wówczas zwane Tiflisem). Namiestnik był zwierzchnikiem całej miejscowej administracji, zarówno cywilnej, jak i wojskowej.
W carskiej Rosji Azerbejdżanie powszechnie byli nazywani Zakaukaskimi lub Aderbejdżanskimi Tatarami, choć byli jednak ludzie znający Kaukaz którzy zdawali sobie sprawę z tego że jest to nazwa błędna. W tym samym czasie podobnie większość ludów Dagestanu nazywano w Rosji powszechnie Lezginami.
Przez prawie stulecie, od podpisania pokoju turkmenczajskiego do I Wojny Światowej, na większości terytorium północnego Azerbejdżanu nie prowadzono działań wojennych. Wyjątkiem były przygraniczne tereny z Dagestanem, gdzie pewien oddźwięk znalazło trwające przez kilka dziesięcioleci powstanie górali na północnym Kaukazie. Dużą część ludności tych przygranicznych górskich terenów stanowiły ludy kaukaskojęzyczne, w większości będące sunnitami. Wybuchające tam powstania miały jednak lokalny charakter i były dość szybko tłumione przez wojska carskie. Terenem działalności powstańców były przede wszystkim obszary górskie, natomiast równiny były znacznie silniej kontrolowane przez wojska carskie. Wysuwane są przypuszczenia, że przyczyna iż ruch powstańczy nie rozprzestrzenił się na pozostałe regiony kraju mogła mieć podłoże religijne. Zdecydowaną większość mieszkańców Dagestanu stanowili sunnici, również przywódcy powstania górali byli sunnitami, a siłą napędową powstania były sunnicki ruch miurydów, natomiast większość ludności Azerbejdżanu na południe od górskich terenów Kaukazu stanowili szyici.
Okres pokoju pozwolił na rozwój gospodarczy. Znacząco zwiększyły się produkcja rolna, hodowla i sadownictwo. Rozwinęło się rzemiosło, ważną pozycję zachowało jedwabnictwo. Dla zbytu towarów otworzył się wielki rynek rosyjski. Sprzyjało to również rozwojowi miast. Największymi miastami w tym okresie były Jelizawietpol (ówczesna nazwa Gəncə), Nucha (ówczesna nazwa Şəki), Şamaxı, Şuşa, Baku. Miasta te były też ośrodkami handlu, zmieniły się jednak szlaki handlowe albowiem na skutek rozwoju transportu morskiego między portami Azji i Zachodniej Europy stare lądowe szlaki handlowe straciły na znaczeniu.
Wcielenie północnego Azerbejdżanu w granice Imperium Rosyjskiego silnie wpłynęło na jego kulturę i stało się przyczyną znaczących przemian kulturowych. Władze carskie otworzyły na jego terenie szkoły, które miały przede wszystkim kształcić przyszłych azerbejdżańskich urzędników, ucząc ich jednocześnie języka rosyjskiego. Ich uczniowie w toku kształcenia mieli okazję poznania podstaw kultury europejskiej. Od 1843 r. zaczęły powstawać również szkoły zawodowe. Utworzone przez władze carskie szkoły doprowadziły do ukształtowania się nowej warstwy azerbejdżańskiej inteligencji. Wielu przedstawicieli inteligencji wychowanych na tradycji muzułmańskiego Wschodu, odkrywało kulturę europejską przyswajając nowe wzorce. Część z nich starała się łączyć starą kulturę z nową. Pojawiły się nowe kierunki w literaturze i sztuce.
Przykładem może być twórczość Mirzy Fatali Achundowa (Mirzə Fətəli Axundov), pisarza i filozofa, który uznawany jest za twórcę azerbejdżańskiego teatru. Ten pierwszy azerbejdżański dramaturg, który dał początek krytyce literackiej w azerbejdżańskiej literaturze, był nazywany muzułmańskim Molierem. Kultura północnego Azerbejdżanu wkroczyła na zupełnie nową drogę.
Kolejny rozdział w historii północnego Azerbejdżanu otworzył się z rozpoczęciem przemysłowego wydobycia ropy naftowej w drugiej połowie XIX w. Ropę naftową wydobywano już w Azerbejdżanie od dawna, ale dopiero rozwój techniki i zapotrzebowanie na ropę w XIX w. doprowadziło do olbrzymiego zwiększenia wydobycia. W 1872 r. wprowadzono w imperium rosyjskim reformę, która zniosła system dzierżawny w przemyśle naftowym. Reforma dała prywatnym właścicielom możliwość wykupu na własność, dotychczas jedynie dzierżawionych, roponośnych działek, a tym samym zwolniła ich z obowiązku płacenia bardzo dużych podatków na rzecz dzierżawcy. Zapoczątkowało to rozwój przemysłowego wydobycia ropy naftowej na szeroką skalę nie tylko w Azerbejdżanie, ale i w całym imperium rosyjskim. Wydobycie ropy koncentrowało się przede wszystkim na półwyspie Abşeron (Аbszeron), na którym leży Baku. Rok 1872 r., kiedy odbył się pierwszy przetarg na działki naftowe, przyjmuje się za początek słynnej gorączki naftowej. Na przełomie XIX/XX w. Baku stało się światową stolicą nafty.
Okres prosperity naftowej miał również wielkie znaczenie dla gospodarczego, społecznego, kulturalnego i politycznego rozwoju Azerbejdżanu. Gorączka naftowa stała się impulsem do rozwoju innych gałęzi przemysłu. Powstały zakłady mechaniczne, odlewnie, elektrownie, cementownie, zaczął powstawać przemysł chemiczny. Transport wydobytej ropy w dużym stopniu stymulował budowę linii kolejowych. Pierwsza linia kolejowa w Azerbejdżanie powstała właśnie na półwyspie Abszeron. Była to otwarta w 1880 r. linia kolejowa Baku–Sabunçu-Suraxanı, którą transportowano ropę do bakińskiego portu. W 1883 r. otwarto linię kolejową Baku-Tbilisi, a w 1900 r. Baku-Port Pietrowsk (dzisiejsza Machaczkała).
Baku stało się na początku XX w. największym miastem Kaukazu, oraz głównym przemysłowym i finansowym centrum tego regionu. Tu przemieściło się również centrum życia kulturalnego i politycznego Azerbejdżanu. W okresie gorączki naftowej możliwość znalezienia pracy lub zainwestowania kapitału ściągała do Baku ludzi najróżniejszych narodowości, co sprawiło że Baku stało się najbardziej kosmopolitycznym miastem Azerbejdżanu i Kaukazu.
Szybki rozwój przemysłu w Baku i jego okolicach sprawił, że stało się one największym skupiskiem robotniczym na Zakaukaziu. Od końca XIX w. w Baku zaczęły działać różne organizacje robotnicze, w tym radykalnie nastawione jak bolszewicy, które zaczęły uzyskiwać coraz większe wpływy w środowisku robotniczym.
Na początku XX w. pola naftowe Baku dostarczały ponad połowę światowego wydobycia ropy naftowej. Nastąpiwszy w tym czasie światowy kryzys ekonomiczny doprowadził jednak w 1901 r. do silnego regresu w przemyśle naftowym. Bardzo znaczący spadek cen na ropę doprowadził do spadku jej wydobycia, obniżki płac i dużego wzrostu bezrobocia. Spowodowało to w następnych latach serię strajków. Manifestacje i strajki osiągnęły swą kulminację osiągnęły w latach 1904-1905. Na fali tych wydarzeń w 1904 r. powstała pierwsza azerbejdżańska partia polityczna. Była to socjaldemokratyczna partia Hümmət (Dążenie).
Sytuacja w Azerbejdżanie zaostrzyła się pod wpływem rewolucji w latach 1905-1907. Fala masowych niepokojów politycznych społecznych, w postaci strajków, zamieszek i militarnych buntów, rozprzestrzeniła się wówczas na rozległych obszarach Imperium Rosyjskiego. Rewolucja lat 1905–1907 poza aspektem społecznym, miała również aspekt narodowy. Przedstawiciele różnych narodowości zaczęli wówczas domagać się od władz carskich większych praw, poszanowania swojego języka oraz stosowania go w urzędach. Dochodziło wówczas także do konfliktów między różnymi narodowościami zamieszkującymi Imperium Rosyjskie.
Już przed rewolucją zaczęły narastać antagonizmy azerbejdżańsko-ormiańskie. Ormiańskie partie polityczne, przede wszystkim Armeńska Federacja Rewolucyjna (Dasznakcutjun), znana głównie jako dasznacy, wysuwały plany utworzenia niepodległego państwa ormiańskiego, w skład którego miały wejść również terytoria zamieszkane przez Azerbejdżan. W latach 1905-1906 doszło do walk azerbejdżańsko-ormiańskich, które pociągnęły za sobą kilka tysięcy ofiar. Mniejsze straty ponieśli Ormianie, którzy byli lepiej zorganizowani i posiadali własne uzbrojone oddziały. Azerbejdżanie dopiero po kilku miesiącach od rozpoczęcia walk zaczęli tworzyć własne oddziały. W niektórych relacjach z tego okresu, opisujących te wydarzenia, są informacje że władze carskie prowokowały te walki, chcąc odciągnąć ludzi od uczestnictwa w strajkach, buntach i wystąpieniach skierowanych przeciw systemowi politycznemu i ekonomicznemu carskiej Rosji. Jest to prawdopodobne, bowiem w tym czasie władze carskie inspirowały pogromy żydowskie i umiejętnie rozgrywały inne konflikty narodowościowe.
W Azerbejdżanie działał również ruch liberalny. Jego działacze współdziałali z ogólnorosyjskim ruchem dążącym do stopniowego reformowania kraju. Zwolennikami liberalizmu byli przede wszystkim zamożni azerbejdżańscy przemysłowcy i kupcy, których program był bliski programowi rosyjskiej partii kadetów. Prawie wszyscy azerbejdżańscy deputowani do Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego wywodzili się z tego środowiska politycznego. W I Dumie przywódcą tzw. Frakcji Muzułmańskiej został azerbejdżański deputowany Əlimərdan Topçubaşov.
W 1911 r. grupa dawnych działaczy partii Hümmət założyła partię Müsavat (Równość). Nazwa partii nawiązywała do postulatu nadania muzułmanom równych praw politycznych. Jej liderem był pisarz i publicysta Məmməd Əmin Rəsulzadə. Partia ta potem odgrywała wiodącą rolę w azerbejdżańskim ruchu niepodległościowym.
Kultura północnego Azerbejdżanu tego okresu zaczęła się wyróżniać w świecie islamu. Wystawiona w 1908 r. w Baku opera „Lejli i Medżnun”(Leyli və Məcnun), autorstwa azerbejdżańskiego kompozytora Uzeira Hadżibejowa (Üzeyir Hacıbəyov), była pierwszą operą w świecie islamu. Ten sam kompozytor skomponował również muzykę do hymnu Azerbejdżanu. Powstałe w 1906 r. satyryczne azerbejdżańskie czasopismo „Molla Nəsrəddin” było szeroko znane na Bliskim i Środkowym Wschodzie. Z czasopismem współpracowała cała plejada znanych pisarzy, poetów, rysowników i malarzy. „Molla Nəsrəddin” wypracował własny bardzo charakterystyczny styl, przekształcając się w swoiste twórcze laboratorium w którym powstał nowy styl azerbejdżańskiej prozy i poezji.
Demokratyczna Republika Azerbejdżanu
Wybuch I Wojny Światowej początkowo nie miał większego wpływu na sytuację w Azerbejdżanie. Rosyjska armia na przełomie 1914/1915 r. powstrzymała ofensywę wojsk tureckich nie dopuszczając ich na terytorium Kaukazu. Po rozpoczęciu działań wojennych na terytorium Turcji na teren guberni erywańskiej, jelizawietpolskiej, bakińskiej napłynęły tysiące tureckich Ormian. Radykalnie zmiany nastąpiły po rewolucji lutowej w Rosji i abdykacji cara Mikołaja II w 1917 r.
Rząd Tymczasowy Rosji utworzył w Tbilisi 22.03.1918 r. Specjalny Komitet Zakaukaski (Osobyj Zakawkazskij Komitiet – w skrócie OZAKOM) do administrowania tym regionem. Niedługo potem 02.04.1917 r. Rząd Tymczasowy wydał postanowienie o nadaniu równych praw wszystkim religiom, równości wszystkich obywateli wobec prawa oraz zniesieniu wszystkich ograniczeń istniejących w czasach carskich dla obywateli imperium w zależności od wyznawanej religii i narodowości. Zadeklarowano również wolność sumienia i prawo na otrzymanie podstawowego wykształcenia w ojczystym języku. Spowodowało to bardzo wyraźny wzrost aktywności politycznej mieszkańców Zakaukazia.
Wśród partii i ugrupowań politycznych tego okresu na arenie politycznej pojawili się bolszewicy, którzy zaczęli tworzyć Rady (Sowiety) delegatów robotniczych, chłopskich i żołnierskich. Na terenie Azerbejdżanu rady te powstawały przede wszystkim w skupiskach ludności rosyjskiej i ormiańskiej. W marcu 1917 r. Rada delegatów robotniczych i żołnierskich powstała w Baku. W jej skład weszli m.in. przedstawiciele eserów, mieńszewików i bolszewików. Ci ostatni początkowo nie odgrywali w radzie dużej roli, nie mając wielu członków, lecz w ciągu następnych miesięcy zaczęli rosnąć w siłę. Wieść o przewrocie bolszewickim w Sankt Petersburgu (wówczas Piotrogród) 7.11.1917 r. zmobilizowała bakińskich bolszewików, którzy podporządkowali sobie bakińską radę i objęli władzę w Baku. Na czele tej rady (nazywanej w skrócie BakSowiet), która ogłosiła Baku i kontrolowane przez nią tereny Azerbejdżanu częścią Sowieckiej Rosji, stanął Ormianin Stepan Szaumian. Lenin mianował Szaumiana Nadzwyczajnym Komisarzem ds. Kaukazu oraz przewodniczącym bakińskiej Rady Komisarzy Ludowych. Siły zbrojne bakińskich bolszewików stanowiły oddziały składające się w bardzo dużej części z Ormian służących wcześniej w armii rosyjskiej oraz z uzbrojonych ormiańskich uchodźców z Turcji.
Nie chcąc podporządkować się władzy bolszewików kilka partii, w tym gruzińska partia socjaldemokratów (mieńszewicy), azerbejdżańska partia Müsavat i ormiańska partia Dasznakcutjun (dasznacy) utworzyły 28.11.1917 r. w Tbilisi Komisariat Zakaukaski. Ogłosił się on tymczasowym organem administracyjnym Zakaukazia i odmówił uznawania władzy bolszewików. Komisariat Zakaukaski zadeklarował również 01.12.1917 r. iż będzie on działał do zwołania Wszechrosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego (Konstytuanty). Zgodnie z postanowieniem Komisariatu zaczęto formować wojska narodowe.
Pierwsze i jedyne posiedzenie Wszechrosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego odbyło się 18.01.1918 r. w Pałacu Taurydzkim w Piotrogrodzie. Zostało ono rozpędzone przez bolszewików, a sprawująca faktyczną władzę bolszewicka Rada Komisarzy Ludowych wydała dekret o rozwiązaniu Zgromadzenia Ustawodawczego jako „zgromadzenia kontrrewolucyjnego”. W obronie Konstytuanty odbyły się masowe demonstracje uliczne w Piotrogrodzie, które zostały stłumione przez bolszewików przy użyciu broni palnej. Zginęło kilkadziesiąt osób, a bolszewicy nie pierwszy i daleko nie ostatni raz pokazali, iż nie liczą się z niczym dla osiągnięcia swych celów.
Rozpędzenie przez bolszewików Wszechrosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego zmusiło Komisariat Zakaukaski do podjęcia zdecydowanych decyzji w sprawie przyszłości regionu. Postanowiono zwołać Sejm Zakaukaski, który zebrał się 23.02.1918 r. w Tbilisi. Na czele sejmu stanął gruziński mieńszewik Nikola Czcheidze. Sejm Zakaukaski przyznał sobie także uprawnienia ustawodawcze, co było sygnałem uniezależnienia się od sowieckiej Rosji. Na Zakaukaziu narastało napięcie między bolszewikami i zwolennikami Sejmu Zakaukaskiego.
W końcu marca 1918 r. nastąpiły w Baku wydarzenia, które zaważyły na dalszym rozwoju sytuacji politycznej w Azerbejdżanie i spowodowały wzrost tendencji niepodległościowych wśród Azerbejdżan. Zostały one potem nazwane Wydarzeniami Marcowymi.
W dniu 26.03.1918 r. grupa kilkudziesięciu oficerów i żołnierzy azerbejdżańskiego pułku konnego, sformowanego w czasie I Wojny Kwiatowej w ramach armii rosyjskiej, przypłynęła na statku „Ewelina” z Lənkəran do Baku. Przybyli oni na pogrzeb syna znanego milionera i filantropa Zeynalabdina Tağıyeva, gdzie pełnili rolę eskorty honorowej. Kiedy 29.03.1918 r. chcieli odpłynąć z powrotem do Lənkəranu na przystani zatrzymał ich oddział bolszewicki żądając złożenia broni. Wywiązała się strzelanina, ale wobec zdecydowanej przewagi bolszewików po pewnym czasie Azerbejdżanie zgodzili się złożyć broń. Następnego dnia w Baku rozpoczęły się mityngi protestujących przeciw ich przymusowemu rozbrojeniu. Przerosły one w starcia między oddziałami bolszewików i Azerbejdżanami. Artyleria okrętowa, z okrętów wojennych będących w posiadaniu bolszewików, ostrzelała kwartały miasta zamieszkiwane przez Azerbejdżan. Gdy bolszewicy osiągnęli wyraźną przewagę swą pomoc zaoferowały im oddziały ormiańskie, które zaatakowały azerbejdżańskie kwartały miasta, dokonując zniszczeń, grabieży i zabijając ludność cywilną. Niektórzy historycy wskazują, iż wpływ na to mógł mieć dekret Lenina „O tureckiej Armenii” z 11.01.1918 r., w którym bolszewicki przywódca przyznawał Ormianom prawo do samostanowienia na zamieszkiwanych przez nich terenach dzisiejszej wschodniej Turcji, aż do pełnej niezależności. Dekret był przesłany przywódcy bakińskich bolszewików Szaumianowi, z celem zjednania sobie Ormian (przede wszystkich dasznaków). Dokumenty z tego okresu wskazują, iż bolszewicy świadomie poszli na eskalację konfliktu, aby wyeliminować swego głównego politycznego oponenta azerbejdżańską partię Müsavat. Słabo uzbrojeni Azerbejdżanie zmuszeni byli 01.04.1918 r. przyjąć warunki postawione przez bolszewików i wyprowadzić swe oddziały z Baku. Mimo to zabójstwa i grabieże w azerbejdżańskich kwartałach trwały jeszcze do 05.04.1918 r. Spowodowało to masowy exodus Azerbejdżan z Baku.
W Wydarzeniach Marcowych zginęło tysiące Azerbejdżan, część źródeł mówi o 12 tysiącach ofiar. Współdziałające z bolszewikami oddziały ormiańskie dopomogły w ustanowieniu władzy bolszewików w rejonach Qubа, Şamaxı, Lənkəran, gdzie z ich rąk również zginęło wielu Azerbejdżan.
Na pierwszych posiedzeniach Sejmu Zakaukaskiego rozgorzały dyskusje o niezależności Zakaukazia. Ormianie postulowali aby Zakaukazie pozostało w granicach Rosji, jako region autonomiczny. Azerbejdżanie zadeklarowali że Zakaukazie powinno samo decydować o swoim losie, niezależnie od Rosji, w czym zasadniczo poparli ich Gruzini.
Na posiedzeniu 22.04.1918 r. Sejm Zakaukaski przyjął postanowienie o utworzeniu Zakaukaskiej Demokratycznej Republiki Federacyjnej. Na czele jej tymczasowego rządu stanął gruziński polityk Akaki Czchenkeli. Sprzeczności interesów między Gruzinami, Azerbejdżanami i Ormianami doprowadziły do rozpadu Zakaukaskiej Republiki. Ostatnie posiedzenie Zakaukaskiego Sejmu odbyło się 26.05.1918 r. Tego samego dnia Gruzini ogłosili o wyjściu Gruzji z Zakaukaskiej Republiki i utworzeniu Demokratycznej Republiki Gruzji.
Członkowie frakcji azerbejdżańskiej Zakaukaskiego Sejmu 27.05.1918 r. odbyli nadzwyczajne zebranie, na którym utworzono Tymczasową Radę Narodową. Jej przewodniczącym został Məmməd Əmin Rəsulzadə, przywódca partii Müsavat. Następnego dnia 28.05.1918 r. Tymczasowa Rada Narodowa ogłosiła niepodległość Azerbejdżanu i utworzenie Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu. Była to pierwsza republika parlamentarna w historii świata islamu. Tego samego dnia frakcja ormiańska Zakaukaskiego Sejmu ogłosiła niepodległość Armenii.
Na czele azerbejdżańskiego rządu utworzonego przez Tymczasową Radę Narodową stanął Fatali Chan Chojski (Fətəli xan Xoyski). Ponieważ Baku znajdowało się we władzy bolszewików siedzibą władz republiki stała się Gəncə, gdzie rząd azerbejdżański przeniósł się 16.06.1918 r. z Tbilisi.
Po zdobyciu w Rosji władzy przez bolszewików nastąpiło rozprzężenie w wojskach rosyjskich wałczących we wschodniej Turcji. Po podpisaniu z Turkami 18.12.1917 r. rozejmu w Erzincan, wojska rosyjskie zaczęły się wycofywać z wschodniej Turcji. Wykorzystali to Turcy ruszając do ofensywy i zajmując tereny zajęte przez wojska rosyjskie w poprzednich latach I Wojny Światowej. Wiosną 1918 r. wojska tureckie wkroczyły na Zakaukazie Po podpisaniu pokoju brzeskiego 03.03.1918 r. Rosja Sowiecka wycofała się z I Wojny Światowej, zrzekając się bardzo dużych terytoriów przed wojną znajdujących się w granicach Imperium Rosyjskiego.
W zaistniałej sytuacji politycznej rząd azerbejdżański podpisał traktat z Turcją, w którym Turcy zobowiązali się do udzielenia Azerbejdżanowi pomocy wojskowej. W Gəncə i jej okolicach zaczęto tworzyć formacje wojskowe, które miały rozpocząć walkę z bolszewikami. Sformowany korpus azerbejdżański i wspierający jego górale kaukascy dołączyły do wojsk tureckich tworząc Kaukaską Armię Islamską. Po przejściu do ofensywy oddziały tej armii w sierpniu 1918 r. podeszły w okolice Baku.
Sytuacja bolszewików w Baku stawała się coraz bardziej ciężka i praktycznie bez wyjścia. Nie mogli oni liczyć na pomoc bolszewików z Rosji, gdzie wrzała wojna domowa. Bakińska Rada Komisarzy Ludowych 31.07.1918 r. zmuszona była oddać władzę. Przeszła ona w ręce koalicji złożonej z eserów, dasznaków i mienszewików, która 01.08.1918 r. otworzyła Dyktaturę Centrokaspia (Dyktaturę Centralnej Części Morza Kaspijskiego). Zwróciła się ona o pomoc do Anglików i 04.08.1918 r. z portu Enzeli w Persji przypłynął do Baku oddział angielski, którym dowodził generał Lionel Dunsterville. Przywódcy bakińskich bolszewików próbowali odpłynąć do Astrachania, zostali jednak aresztowani. Udało się im wydostać z Baku w nocy 14/15.09.1918 r. i odpłynąć na statku kierującym się do Astrachania. W niewyjaśnionych okolicznościach statek zmienił kurs i zawinął do Krasnowodska (obecnie Turkmenbaszi), w którym władza była w rękach mieńszewików i eserów. Stamtąd przywódcy bakińskich bolszewików byli wywiezieni w głąb Turkmenistanu i rozstrzelani przy linii kolejowej Krasnowodsk–Aszchabad. Sowiecka propaganda stworzyła potem z tego obraz martyrologii i przedstawiała ich jako rewolucyjną ikonę.
W początkach września 1918 r. oddziały Kaukaskiej Armii Islamskiej znajdowały się na przedmieściach Baku i zaczęły szykować się do generalnego szturmu. Anglicy nie widząc szans na utrzymanie miasta 14.09.1918 r. ewakuowali swoje oddziały z Baku. Następnego dnia oddziały Kaukaskiej Armii Islamskiej zajęły miasto. Miejscowi Azerbejdżanie uderzyli na ormiańskie kwartały chcąc wziąć odwet na Ormianach za Wydarzenia Marcowe i ich pomoc udzielaną bolszewikom, wskutek czego wielu Ormian zginęło.
W dwa dni po zajęciu miasta rząd azerbejdżański przeniósł się z Gəncə do Baku, które stało się oficjalnie stolicą Azerbejdżanu. Turcy, mimo że byli sojusznikami, ingerowali w wewnętrzne sprawy Azerbejdżanu i jego życie polityczne, sprzeciwiając się składowi azerbejdżańskiego rządu. Dowódcy tureckich oddziałów często ignorowali azerbejdżańskich urzędników.
Tymczasem zmieniła się sytuacja na arenie I Wojny Światowej, w której Turcja poniosła klęskę. Na pokładzie angielskiego krążownika „Agamemnon” 30.10.1918 r. podpisano zawieszenie broni między Turcją i państwami Ententy, zgodnie z którym Turcja zmuszona była wyprowadzić w połowie listopada tego roku swoje wojska z terytorium Zakaukazia. W postanowieniach rozejmu terytorium Zakaukazia zostało uznane za obszar wpływów Wielkiej Brytanii. W początkach listopada delegacja azerbejdżańska udała się do Enzeli w Persji na rozmowy z generałem Williamem Thomsonem, dowodzącym wojskami brytyjskimi w północnej Persji. Rząd azerbejdżański zgodził się na przybycie oddziałów brytyjskich do Baku. Przybyły one z gen. Thomsonem na czele do Baku 17.11.1918 r. do Baku, gdzie przebywały do sierpnia 1919 r.
W okresie istnienia Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu powstały flaga państwowa i hymn państwowy, które obecnie są flagą i hymnem Azerbejdżanu. Przyjęto szereg różnych ustaw, kobiety uzyskały prawo wyborcze. Pierwsze posiedzenie azerbejdżańskiego parlamentu odbyło się 07.12.1918 r. Otrzymali w nim miejsca przedstawiciele różnych narodów zamieszkujących Azerbejdżan (proporcjonalnie do ich liczebności) – Ormianie, Rosjanie, Gruzini, Żydzi, Niemcy, Polacy.
Trzy państwa powstałe po rozpadzie Imperium Rosyjskiego na Zakaukaziu – Gruzja, Azerbejdżan, Armenia, miały wobec siebie pretensje terytorialne. W grudniu 1918 r. wojska Armenii wkroczyły na terytorium Gruzji, co rozpoczęło wojnę między Armenią i Gruzją. Wojska ormiańskie doszły do rzeki Chrami, kilkadziesiąt kilometrów od Tbilisi. Ormiański generał Drastamat Kanajan „Dro” zagroził kontynuowaniem ofensywy na północ od rzeki Chrami, co było równoznaczne z groźbą ataku na Tbilisi, jeśli Gruzini nie zgodzą się przekazać Armenii sporne terytoria. Wojska gruzińskie zdołały jednak przejść do kontrofensywy i odbić praktycznie wszystkie zajęte przez Ormian tereny. Wojna między Armenią i Gruzją zakończyła się w styczniu 1919 r., przy pośrednictwie Wielkiej Brytanii w rokowaniach pokojowych. Istniały również spory terytorialne między Gruzją i Azerbejdżanem, ale nie przerodziły się one w konflikt zbrojny, a oba kraje zawarły 16.06.1919 r. sojusz wojskowy.
Próby uregulowania ormiańsko-azerbejdżańskiego konfliktu terytorialnego spełzły na niczym. Między 1918-1920 r. praktycznie ciągle trwały walki między Ormianami i Azerbejdżanami. W grudniu 1919 r. odbyła się w Baku ormiańsko-azerbejdżańska konferencja pokojowa, która nie przyniosła żadnych konkretnych rezultatów. Terytoriami spornymi były przede wszystkim regiony Zəngəzur (dzisiejsza prowincja Sjunik w Armenii) i Górski Karabach. W styczniu 1919 r. dowództwo wojsk brytyjskich w Azerbejdżanie, z generałem Thomsonem na czele, uznało jurysdykcję Azerbejdżanu nad terytoriami Zəngəzuru i Górskiego Karabachu, do czasu przyjęcia postanowienia przez konferencję pokojową w Paryżu. Największa eskalacja walk ormiańsko-azerbejdżańskich miała miejsce w 1920 r.
Azerbejdżańska delegacja, której przewodniczył Əlimərdan Topçubaşov, uczestniczyła w konferencji pokojowej w Paryżu. Amerykański prezydent Woodrow Wilson radził azerbejdżańskiej delegacji stworzenie federacji krajów Zakaukazia. Mimo stanowiska Wilsona Rada Najwyższa Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych, główny organ konferencji pokojowej w Paryżu, przyjęła 11.01.1920 r. postanowienie o przyznaniu de facto niepodległości Azerbejdżanu. Niepodległy Azerbejdżan istniał jednak jeszcze tylko kilka miesięcy.
Wiosną 1920 r. bolszewicy osiągnęli zwycięstwo w wojnie domowej w Rosji. Armia Czerwona wyparła z północnego Kaukazu oddziały wałczącej z bolszewikami rosyjskiej Armii Ochotniczej i zbliżała się do granic Azerbejdżanu. Sowiecka Rosja pilnie potrzebowała zastrzyku finansowego, który mogła im dać azerbejdżańska ropa, również Armii Czerwonej ropa była bardzo potrzebna. Lenin, który 17.03.1920 r. wydał rozkaz obalenia rządu azerbejdżańskiego, w swym telegramie podkreślał że zdobycie Baku jest dla bolszewików „niezwykle, niezwykle konieczne”.
Liderzy Ententy w kwietniu 1920 r. doszli do wniosku, że nie mają możliwości w udzieleniu pomocy Azerbejdżanowi. O losie Azerbejdżanu przesądziło stanowisko Turcji. Przywódca tureckiego ruchu niepodległościowego Mustafa Kemal (później znany jako Atatürk) zgodził się na zajęcie Zakaukazie przez bolszewików, w zamian prosząc rząd bolszewicki o pomoc wojskową i finansową. W latach 1920-1921 bolszewicy dostarczyli Turkom kilkadziesiąt tysięcy karabinów, miliony sztuk amunicji, kilkaset karabinów maszynowych, kilkadziesiąt dział, wiele różnego innego sprzętu wojskowego i sporą ilość złota.
Bolszewicy zaczęli skrycie zaopatrywać swych zwolenników na terytorium Azerbejdżanu, przede wszystkim drogą morską z Astrachania, dostarczając im broń, pieniądze i posyłając agitatorów. Wybrali również odpowiedni moment do wkroczenia na terytorium Azerbejdżanu. W końcu marca 1920 r. rozgorzały ormiańsko-azerbejdżańskie walki w Górskim Karabachu, który wówczas był pod władzą rządu azerbejdżańskiego i funkcjonowała tam azerbejdżańska administracja. Po kilku tygodniach walk przewagę osiągnęli Azerbejdżanie, lecz musieli oni ściągnąć w ten region większość swoich wojsk co wykorzystali bolszewicy.
W noc 26/27.04.1920 oddziały Armii Czerwonej przekroczyły granicę Azerbejdżanu szybko przemieszczając się w głąb kraju. Tureccy agitatorzy wzywali Azerbejdżan do niestawienia oporu, zapewniając że Armia Czerwona zatrzyma się w Azerbejdżanie jedynie na krótko i wyruszy do Turcji. Azerbejdżański parlament zebrał się w nocy 27/28.04.1920 na swoje ostatnie posiedzenie. Znajdując się w sytuacji bez wyjścia parlament rozwiązał się i przekazał władzę komunistom. Oddziały Armii Czerwonej 28.04 zajęły Baku i do połowy maja 1920 r. opanowały większość terytorium Azerbejdżanu.
Od razu po zajęciu Baku bolszewicy rozpoczęli prześladowania i aresztowania „wrogów klasowych”. Nastąpiły konfiskaty własności prywatnej i grabieże. Rozstrzeliwano azerbejdżańskich działaczy politycznych, przedstawicieli administracji, wyższych rangą oficerów. Wśród rozstrzelanych oficerów był również generał Maciej Sulkiewicz, urodzony w rodzinie Lipków (polskich/litewskich Tatarów) koło Lidy na Grodzieńszczyznie, który był szefem sztabu armii azerbejdżańskiej.
Część przywódców Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu zdołała wyemigrować do Gruzji, a potem na Zachód. Məmməd Əmin Rəsulzadə przez pewien czas żył w Polsce. Związał się z polskimi działaczami ruchu prometejskiego, prowadził korespondencję z Józefem Piłsudskim. Jednym z tematów była służba w Wojsku Polskim azerbejdżańskich oficerów kontraktowych. Kulminacją polskiego okresu w życiu Rəsulzadə było opublikowanie książki pt. „Azerbejdżan w walce o niepodległość”. Ożenił się z Polką Wandą, która przyjęła imię Leyla. Niektóre źródła podają iż była ona bratanicą Józefa Piłsudskiego (córką jego brata Adama).
Po kilku tygodniach od zajęcia Baku przez bolszewików, gdy stało się jasne że rozpoczyna się okupacja i sowietyzacja kraju, doszło do zbrojnych wystąpień przeciwko władzy bolszewików, przede wszystkim na zachodzie Azerbejdżanie. Największym z nich było powstanie w Gəncə, które wybuchło 25.05.1920 r. Zaangażowało one duże siły bolszewików, lecz po kilku dniach zostało zdławione. Według sowieckich źródeł przy tłumieniu powstania w Gəncə z siłami bolszewików współdziałały oddziały Ormian.
Zbrojne wystąpienia przeciw władzy bolszewików trwały pewien czas, ale były coraz słabsze i bezwzględnie tłumione. Przez większy okres XX w. Azerbejdżan stał się sowiecką republiką.