Półwysep, na którym leży Baku, nosi nazwę Abşeron (Abszeron). Historia tego regionu na przestrzeni wieków była ściśle związana z dziejami Baku. Dawniej na tym terenie płonęły ognie, w miejscach wydobywania się gazu na powierzchnię ziemi. To one sprawiły, że bardzo silne wpływy miał tu ongiś zoroastryzm, w którym kult ognia ma wielkie znaczenie i jest podstawą tej religii.
Toponimika Аbszeronu zawiera w sobie szereg zoroastryjskich kultowych terminów. Do XIX w. znaczną część ludności Abszeronu stanowili Tatowie (Taty), których język należy do grupy języków irańskich. Obecnie większość Tatów zasymilowała się z Azerbejdżanami. Nie jest wykluczone, iż są oni w dużej części potomkami zoroastrian, uciekających tu od prześladowań ze strony Arabów. W odróżnieniu od chrześcijan i Żydów, uważanych za ludzi Księgi i posiadających więcej swobód, Arabowie spychali zoroastrian na margines życia społecznego.
Na stosunkowo niewielkim obszarze półwyspu znajduje się wiele baszt, z reguły otoczonych murem. Przypominają one małe zamki i powszechnie są nazywane zamkami. Obecny wygląd niektórych z nich jest efektem współczesnej rekonstrukcji. Niektórzy uczeni przypuszczają, iż pierwotnie mogły być one kultowymi zoroastryjskimi obiektami.
W drugiej połowie XIX w. na Аbszeronie rozpoczęło się przemysłowe wydobycie ropy, które dało początek słynnej gorączce naftowej i zmieniło wygląd półwyspu. W jego krajobrazie pojawiły się często napotykane wieże wiertnicze i charakterystyczne pompy kaczałki (kiwony) do wydobywania ropy. Po II wojnie światowej centrum wydobycia ropy naftowej przemieściło się w głąb Morza Kaspijskiego.
Аbszeron posiada ubogą roślinność, typową dla półpustyni. Roczna ilość opadów atmosferycznych wynosi około 200–300 mm, a lata są bardzo upalne i suche. Oazy zieleni w postaci sadów przy domach czy parków zostały stworzone dzięki ludzkiemu wysiłkowi, dostarczeniu żyznej ziemi i systematycznemu nawadnianiu. Tylko dzięki nawadnianiu może zresztą egzystować większość uprawianych na Аbszeronie drzew i roślin. Charakterystyczną budowlą dla dawnego Аbszeronie był оvdan, który służył do zbierania i chronienia gruntowych i źródlanych wód. Budowa ovdanów i studni z wodą pitną była uważana za dobroczynność w Azerbejdżanie i na całym muzułmańskim Wschodzie. Często imiona ich budowniczych i daty budowy umieszczano na płytach umieszczanych nad wejściem, które na ogół budowano w formie portalu ze strzelistą arką. Wnętrze оvdanu przypomina nachyloną sztolnię, ze stopniami wyrytymi w gruncie lub wykutymi w skale. W jego głębi znajduje się czworokątny basen, w którym gromadzi się woda z podziemnych gruntowych źródeł.
Pod gorącym słońcem Аbszeronu rodzą się owoce i warzywa o dużej zawartości cukru. Rosną tu najlepsze w Azerbejdżanie figi, z których robi się świetne konfitury. Doskonałe są tutejsze deserowe odmiany winogron Ağ Şanı i Qara Şanı. Na Abszeronie znajdują się największe w Azerbejdżanie plantacje drzew oliwkowych.
Położona na samym końcu półwyspu miejscowość Zirə, słynie z małych, intensywnie czerwonych pomidorów. Rosnące w piaszczystej glebie, pod gorącym słońcem, pomidory z Zirə mają wyjątkowy smak i na bakińskich bazarach nie potrzebują żadnej reklamy. W byłym Związku Radzieckim, zwłaszcza w Rosji, pomidory z Аbszeronu, powszechnie zwane bakińskimi, cieszyły się zawsze wielką renomą.
Półwysep Abszeron jest głównym ośrodkiem uprawy szafranu w Azerbejdżanie. Szafran to zarówno kwiat jak i uzyskiwana z niego przyprawa. Kwiat to udomowiona odmiana krokusa (Crocus Sativus L.), posiadająca 3–4 pręciki ognistego koloru, które wysuszone znane są pod nazwą szafranu. Na jeden kilogram szafranu trzeba zebrać pręciki z około 150 tys. kwiatów, co sprawia że jest to najdroższa przyprawa na świecie. Od wieków szafran, który jest doskonałym barwnikiem, był stosowany do barwienia jedwabiu i nici do tkania dywanów, ale największą sławę uzyskał jako przyprawa. Na Wschodzie, gdzie szafran był już dobrze znany we wczesnym średniowieczu, stosowano go również jako środek leczniczy przy różnych chorobach. Jego zastosowanie opisywał w swym Kanonie Medycyny znany lekarz, uczony i filozof Ibn Sina, znany w Europie jako Awicenna (ok. 980–1037).
Wybrzeża Abszeronu, na których znajdują się plaże, są dla mieszkańców Baku najbliżej położonymi miejscami wypadowymi na weekendy. Część mieszkańców Baku posiada w nadmorskich miejscowościach na Аbszeronie swoje letnie domy – dacze.
Klimat
Na Abszeronie panuje suchy podzwrotnikowy klimat. Region ten należy do najbardziej suchych na terenie Azerbejdżanu. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi około 200–300 mm, większość opadów przypada wczesną wiosną i późnią jesienią. Lato jest skwarne, upalne i suche, z bardzo rzadkimi opadami. Zima jest w zasadzie na ogół łagodna, dość często zdarzają się dni słonecznej pogody. Śnieg spada rzadko, przeciętnie raz w ciągu zimy i jeśli nie jest ona na warunki regionu chłodna, z reguły bardzo szybko topnieje. Temperatura zimą również rzadko opada poniżej 0°C. Klimat tego regionu nie ma wyraźnie zaznaczonych takich pór roku, jak wiosna i jesień, dość szybkie jest zwłaszcza przejście z zimy do lata.
Charakterystyczną cechą klimatu Аbszeronu są często wiejące wiatry. W czasie zimy dokuczliwy jest północny wiatr noszący nazwę Xəzri, który powstaje wskutek wtargnięcia zimnych mas powietrza i osiąga czasem siłę huraganu. Podczas zimy Xəzri potrafi czasem obniżyć temperaturę o 10–12°C, doprowadzając do szybkiej i radykalnej zmiany pogody. Bez wielkiej przesady można stwierdzić, że gdyby nie Xəzri, na Аbszeronie nie byłoby w ogóle klasycznej zimy – w rozumieniu ludzi ze strefy umiarkowanej. Natomiast w czasie bardzo gorącego, upalnego lata, ten sam chłodny wiatr przynosi prawdziwą ulgę. Duże znaczenie w formowaniu pogody na Аbszeronie mają też południowe wiatry. Wiejący z tego kierunku wiatr nosi nazwę Gilavar. Podobnie jak Xəzri, południowe wiatry wieją w ciągu całego roku, zimą przynosząc ocieplenie, a latem suchość.
Wypoczynek nad morzem
Na półwyspie Abszeron znajdują się najbardziej znane plaże w Azerbejdżanie. Sezon kąpielowy na półwyspie trwa zwykle od czerwca do września. Średnia temperatura wody w morzu wokół półwyspu Abszeron w maju wynosi około 18–19°C, w czerwcu około 23–24°C, w lipcu około 25–26°C, w sierpniu około 26–27°C, we wrześniu około 24–25°C. Więcej plaż posiada północne wybrzeże Abszeronu, gdzie jest też znacznie więcej miejsc noclegowych. Najbardziej popularną i najlepiej zagospodarowaną plażą jest Amburan Beach Club w miejscowości Bilgəh. W miejscowości Mərdəkan znajduje się największy Aquapark na Zakaukaziu, Dalğa Beach Aquapark Resort.
Strona Amburan Beach Club na Facebooku
Strona Dalğa Beach Aquapark Resort na Facebooku
Co warto zobaczyć
Park Narodowy Qobustan (Qobustan Milli Parkı)
Na terenie tego parku narodowego, wpisanego na listę UNESCO, znajdują się szeroko znane rysunki naskalne. Wśród tych, którzy zajmowali się ich badaniem, był m.in. Thor Heyerdahl. Rysunki Qobustanu to swego rodzaju ilustrowana historia wschodniego Zakaukazia od epoki mezolitu do średniowiecza. Według niektórych naukowców, wiele z tych rysunków miało znaczenie rytualno-kultowe. Mogły one być częścią magicznych ceremonii, bez których dawny człowiek nie wyobrażał sobie zapewnienia pomyślności, szczęścia, dostatku, członkom swojej wspólnoty.
Na skałach Qobustanu są przedstawione sceny polowań, walk, pracy, zbioru urodzaju. Często występują wizerunki przedstawicieli ówczesnego świata zwierzęcego. Liczne są też rysunki scen obrzędowych. Pokazane są nawet tańce. Na jednym z rysunków przedstawiono układ rąk i nóg tancerzy, który jest praktycznie identyczny ze znanym od wieków w tym regionie tańcem Yallı. Cenność rysunków Qobustanu polega na tym, iż przedstawiono w nich te strony codziennego życia dawnych ludzi, o których nie można uzyskać informacji z innych źródeł.
Zachował się też muzyczny instrument sprzed tysiącleci, duży spłaszczony głaz nazywany „Qaval daşı”. Jest on ustawiony na mniejszych kamieniach, przez co nie dotyka on ziemi. Gdy uderza się w niego w różne miejsca, drugim kamieniem lub kamieniami, wydaje on dźwięki o różnych tonach.
Fascynującym znaleziskiem jest napis wyryty przez jedną z centurii XII legionu rzymskiego Fulminata. Oddział ten zapuścił się w I w.n.e. aż do wybrzeży Morza Kaspijskiego. Napis głosi:
IMP(ERATORE) DOMITIANO CAESARE AUG(USTO)
GERMANIC(O) L(UCIUS) IULIUS MAXIMUS,
>(= CENTURIO) LEG(IONIS) XII FUL(MINATAE)
Co oznacza: „Za panowania imperatora (cesarza) Domicjana Cezara Augusta Germanika, centurion XII legionu Fulminata (Piorunującego), Lucjusz Juliusz Maksimus”. Cesarz rzymski Domicjan panował w latach 81–96 n.e.
Przy wejściu na teren parku znajduje się muzeum, w którym prezentowane są eksponaty znalezione w czasie wykopalisk archeologicznych oraz gdzie można zobaczyć ciekawe multimedialne projekcje.
Wyryte na skałach Qobustanu wizerunki różnych łodzi, w tym tzw. składanych łodzi, stały się jednym z elementów hipotezy przedstawionej w ostatniej, wydanej w 2001 r. książce Thora Heyerdahla „Polowanie na Odyna”. Zmarły w 2002 r. słynny Norweg, który zawsze starał się czynem udowodnić słuszności swoich teorii, postawił w niej tezę, że mityczny skandynawski bóg Odyn był tak naprawdę człowiekiem z krwi i kości, potężnym królem, który w I w. n.e. przywędrował ze swą drużyną z Kaukazu na terytorium dzisiejszej Szwecji. Swoją teorię Thor Heyerdahl wyprowadził na podstawie „Ynglinga Saga” – „Sagi Królewskiej” Snorri Sturlusona (1179–1241), islandzkiego historyka i poety, który wywodził skandynawskich władców od ich przodka Odyna. By dowieść swej teorii, Thor Heyerdahl wraz ze szwedzkim naukowcem Perem Lillieströmem prowadził badania na terenie Azerbejdżanu, które zostały przedstawione w „Polowaniu na Odyna”. Niezależnie od tego czy Ostatni Wiking, jak nazywano Thora Heyerdahla, miał rację, czy też nie, należy odnotować, że w odróżnieniu od niego, żaden z jego krytyków nie prowadził badań na terenach, które on opisywał i empirycznie nie weryfikował jego stwierdzeń.
Do poruszana się po terenie, gdzie znajdują się rysunki naskalne, są wyznaczone ścieżki. Co pewien czas można ujrzeć namalowane na kamieniach znaki ostrzegające przed żmijami. Nie są to gołosłowne ostrzeżenia. W tym odludnym miejscu żyje wiele żmij, a wśród nich giurza (Macrovipera lebetina / Żmija lewantyńska), najgroźniejsza żmija Kaukazu. Ukąszenia giurzy mogą być bardzo niebezpieczne dla życia człowieka i wymagają pomocy medycznej.
Wulkany Błotne (Palçıq vulkanları)
Na terenie Azerbejdżanu znajduje się ponad 300 wulkanów błotnych. Oblicza się, że około połowy z istniejących w świecie wulkanów błotnych znajduje się na terenie Azerbejdżanu, dodatkowo reprezentują one wszystkie ich formy. Wiele z tych wulkanów znajduje się na Аbszeronie, niektóre z nich osiągają wysokości do 400 m. Przedstawiają one góry zeschniętego błota, które bulgocząc wypluwają z głębi ziemi kleistą maź.
Rezerwat historyczno-etnograficzny w Qala („Qala” Tarix-Etnoqrafiya Qoruğu)
Na skraju wioski Qala położony jest rezerwat historyczno-etnograficzny. Na jego terenie znajduje się kilka typowych dla tego regionu domów, wraz z ich inwentarzem. W tym celu odrestaurowano kilka starych budynków. Można w nich obejrzeć jak wyglądał typowy dom na Abszeronie, sprzęt domowy i narzędzia.
Dla przyjmowania gości, przy różnych okazjach, w budynku byłej koniuszni urządzano pomieszczenie dla przyjmowania gości, wyścielone dywanami i umieszczonymi na nich poduszkami. Ciekawy jest dom bogatego mieszkańca Qala, z dziedzińcem, kuchnią, pokojem gościnnym. W malej galerii wystawiono wykopaliska archeologiczne, ceramikę, stare monety, wyroby miedziane, groty strzał. Na dziedzińcu rezerwatu, na otwartym powietrzu, prezentowane są kamienie z petroglifami. W jednej z zagród, znajdujących się na terenie rezerwatu, trzymane są wielbłądy. Dawniej te zwierzęta były często spotykane w Azerbejdżanie. W czasach gdy ludzie nie podróżowali jeszcze na czterech kołach, wielbłądy służyły jako zwierzęta juczne, przede wszystkich dla przewożenia towarów w karawanach.
Za dodatkową opłatą możliwe jest aktywne zwiedzanie – uczestniczenie w prezentowanych rzemiosłach, doglądanie wielbłądów, zdjęcie w tradycyjnej odzieży, poczęstunek herbatą.
Meczet Muxtarova (Murtuza Muxtarov məscidi)
W miejscowości Əmircan znajduje się jeden z najładniejszych meczetów Abszeronu. Jego fundatorem był znany milioner epoki gorączki naftowej Murtuza Мuxtarov, który urodził się w Əmircan. Okazały meczet, z dwoma wysokimi minaretami, został zbudowany w latach 1901–1908, w stylu nawiązującym do bakińskiej architektury tego okresu. Zaprojektował jego azerbejdżański architekt Zivər bəy Əhmədbəyov. Na dziedzińcu znajduje się mogiła Murtuza Muxtarova.
Ściany wnętrza meczetu są pokryte finezyjnym kamiennym ornamentem. Według opowiadań starych mieszkańców Əmircan, przed nastaniem władzy sowieckiej, w meczecie wisiał sprowadzony z Francji wielki kryształowy żyrandol, a podłogę zaścielał ogromny, specjalnie zamówiony dywan. W czasach sowieckich w meczecie umieszczono cech tkacki. W 1989 r. znów zaczął on pełnić funkcję religijną.
Świątynia Ognia Atəşgah w Suraxanı
Jedno z najbardziej znanych i najczęściej odwiedzanych miejsc na Abszeronie. Nazwa świątyni oznacza „Dom ognia”. Teren, na którym znajduje się świątynia, przez wiele wieków był znany jako miejsce, gdzie płonęły wieczne ognie. Na tym miejscu we wczesnym średniowieczu znajdowała się zoroastryjska świątynia ognia. Nie wiadomo dokładnie do kiedy ona funkcjonowała. Po wkroczeniu na Kaukaz Arabów, wskutek postępującej islamizacji miejscowej ludności, miejsce to stopniowo utraciło swe kultowo-religijne znaczenie.
Kult ognia odrodził się tutaj po XV w. za sprawą Hindusów. Dzięki ożywionym kontaktom handlowym na teren Аbszeronu docierało wielu kupców z Indii, którzy roznosili wieści o niegasnących abszerońskich ogniach. W XV w. w kilku miastach Azerbejdżanu, w tym w Baku, istniały kolonie kupców hinduskich. Większość z nich pochodziła z północy Indii. W ślad za kupcami wyruszali też na Аbszeron pielgrzymi – czciciele ognia. Źródła XVII w. odnotowują hinduskich pielgrzymów przybywających z Indii do wiecznego ognia w Suraxanı. W ciągu XVII-XVIII w. bogaci hinduscy kupcy zbudowali ołtarz ognia, a wokół niego cele dla pielgrzymów, które w końcu XVIII stulecia zostały otoczone murem. Przez to zresztą Atəşgah przypomina karawanseraj, tylko w odróżnieniu od karawanseraju w środku znajduje się ołtarz ognia. Oprócz pielgrzymów w celach mieszkali też kapłani asceci, którzy poświęcali się służbie ogniu. Na ołtarzu ognia umieszczona jest inskrypcja w hindi, w piśmie dewanagari, głoszącą że został on zbudowany w cześć hinduskiej bogini Dżawaladżi (Jawala Ji / Jwala Ji). Oznacza to, że nawiązywała ona do poświęconej tej bogini świątyni Javalamukhi (Jwalamukhi) w północnych Indiach, gdzie również płonęły naturalne ognie. Świątynia ta znajduje się w indyjskim stanie Himachal Pradesh, w zachodnich Himalajach.
Oprócz Hindusów do Atəşgah przybywali również Parsowie – wyznawcy zoroastryzmu, którzy wyemigrowali z Persji do Indii. Jedni i drudzy byli zresztą uważani przez miejscową ludność za Hindusów. W znacznie mniejszej liczbie do Atəşgah przybywali zoroastrianie z Persji. Nad wejściem do jednej z cel umieszczona jest inskrypcja w języku perskim, który mówi o wizycie perskiego zoroastrianina z okolic Isfahanu w 1745 r. Jest to świadectwo, że nieliczni już w owym czasie wyznawcy zoroastryzmu w Persji przez stulecia nie zapomnieli o tym miejscu i nadal go odwiedzali, choć świątynia była wówczas już de facto hinduską.
W drugiej połowie XIX w. ilość hinduskich pielgrzymów bardzo wyraźnie zmalała. Świątynia funkcjonowała do 1880 r. Kiedy ostatni z pozostałych w niej Hindusów wyjechał do Indii, stróżem opustoszałej świątyni został Polak, Gabriel Wrzosek. Został on zesłany na Kaukaz po powstaniu listopadowym i wcielony do rosyjskiego Korpusu Kaukaskiego, w którym służył przez kilkadziesiąt lat. Na starość przyznano mu mizerną rentę i pozwolono zamieszkać w Baku. W świątyni ognia znalazł on dach nad głową i możliwość skromnej egzystencji żyjąc z datków ofiarowanych przez nielicznych wówczas podróżników i mieszkańców Baku odwiedzających czasem świątynię dla czystej ciekawości. Wrzosek żył ponad 100 lat i dożył do początku XX w. Niedługo po jego śmierci, w 1902 r. naturalne ognie wygasły wskutek eksploatacji złóż naftowych, a świątynia zaczęła popadać w ruinę.
W czasach sowieckich przeprowadzono restaurację świątyni, zakończoną w 1975 r., przekształcając ją w obiekt muzealny. Znów zapalono w niej ognie, ale już z doprowadzonego przewodu gazowego. Kolejną restaurację świątyni zakończono w 2007 r. W dawnych celach znajdują się różne eksponaty, kopie starych rycin, archiwalne zdjęcia oraz naturalnej wielkości figury przedstawiające przebywających tu kiedyś hinduskich ascetów. Atəşgah odwiedzają indyjscy i irańscy zoroastrianie, którzy odprawiają w nim swoje obrzędy.
Mərdəkan
Najbardziej zielona miejscowość północnej części półwyspu, była w epoce gorączki naftowej ulubionym miejscem wypoczynkowym bakińskich milionerów, którzy budowali tu swoje wille. Typowym elementem tych letnich rezydencji była bardzo okazała brama wjazdowa, na której często umieszczano rok budowy i nazwisko lub monogram właściciela. Każda z tych letnich rezydencji posiada duży ogród lub park.
- Ogród dendrologiczny (Mərdəkan Dendrarisi)
Jedną z najbardziej okazałych letnich rezydencji zbudował w latach 90. XIX w., znany milioner epoki gorączki naftowej Мurtuza Мuxtarov. Dla jej stworzenia na skalisty teren przywieziono tysiące metrów sześciennych żyznej ziemi, którą przewożono morzem barkami, a potem od brzegu morskiego na wozach. Przywieziono też i wysadzono setki sadzonek drzew i krzewów. W taki sposób, wielkim nakładem pracy, powstawały owe stojące wśród zieleni wille, które wprawiały w zdumienie ludzi znających wcześniej te miejsca.
W 1920 r. willa Muxtarova została skonfiskowana przez bolszewików. Obecnie na terenie dawnej posiadłości Muxtarova znajduje się ogród dendrologiczny, w którym rośnie dużo okazów różnych drzew, krzewów i roślin. Z krańca ogrodu rozpościera się widok na morze i Mərdəkan.
Willa Мuxtarova służyła jako tło dla wielu znanych sowieckich filmów – m.in „Arşın mal alan”, „Nie bojsja, ja s toboj / Не бойся, я с тобой” (Nie bój się, jestem z tobą) czy sowieckiej wersji „Jeźdźca bez głowy”. Na terenie ogrodu znajduje się małe muzeum poświęcone słynnemu rosyjskiemu poecie Siergiejowi Jesieninowi, który kilkakrotnie przyjeżdżał do Baku i zatrzymywał się również w byłej willi Мuxtarova.
- Zamek w Mərdəkan (Böyük Mərdəkan Qalası / Dördkünc Mərdəkan Qalası)
W Mərdəkan znajdują się dwa zamki. Jeden z nich posiada kwadratową, a drugi okrągłą wieżę. Bardziej okazały jest większy z nich, z 22-metrową kwadratową wieżą, pochodzący z XII w. Oba zamki były podobno połączone podziemnym przejściem, którego część odkopano. Obok zamku stoi XV wieczny meczet Tuba-Şaxi.
Świątynia Mir Mövsüm Ağa Ziyarətgahı w Şüvəlan
Po rozpadzie Związku Radzieckiego miejscowość Şüvəlan stała się miejscem pielgrzymek i religijnego kultu mieszkańców Abszeronu. Pochowany tutaj w 1950 r., Mir Mövsüm Ağa (Seyidəli Mir Abutalıb oğlu Mirmövsümzadə), był postacią niecodzienną, nie wpisującą się w sowiecką rzeczywistość. Już za życia otoczony był mistyczną aurą i uznawano go za świętego, posiadającego moc uzdrawiania chorych. Jego grób stał się dla miejscowych muzułmanów świętym miejscem. W latach postsowieckich na miejscu jego pochówku powstała bardzo okazała budowla, w której znajduje się grobowiec Mir Mövsüm Ağa i sale modlitewne. Do wnętrza prowadzą bogato zdobione drzwi, płyta nagrobna jest otoczona ozdobną kratą. Na górnym piętrze znajduje się piękna sala modlitewna, pokryta płytkami o niebieskim i błękitnym odcieniu, z roślinnym ornamentem, przypominające budowle Samarkandy.
Yanardağ (Yanar Dağ)
Jedno z najciekawszych miejsc na Abszeronie i zapewne najbardziej intrygujące. Nazwa Yanar Dağ oznacza „Płonąca Góra”. Znajdują się tu płonące od wieków ognie, w miejscach wyjścia gazu ziemnego na powierzchnię ziemi. Zapewne w takich miejscach narodził się kult ognia, kiedy prehistoryczni ludzie tracący tyle czasu i wysiłku na jego rozniecenie, z podziwem patrzyli, jak płonie on samoistnie. W dawnych czasach na Abszeronie ognie płonącego gazu ucieleśniały magiczną, wręcz boską siłę. Ludzie składali hołd ogniowi, który miał dla nich moc oczyszczającą, szukali w nim ochrony i zanosili do niego modły.
